Malcolm X - Από την οργή στην εξέγερση…Το πορτραίτο ενός ελεύθερου ανθρώπου.

«Αν κάτι είναι δικαιωματικά δικό σου, τότε ή πολέμα γι’ αυτό ή σκάσε.Αν δεν μπορείς να πολεμήσεις γι’ αυτό, τότε ξέχνα το».

Το έργο του Malcolm X , σε αντίθεση ίσως με κάποια βιογραφικά του στοιχεία, είναι σχετικά άγνωστο στην Ελλάδα.

******

Η κακοποίηση από τους λευκούς

 Ο Μάλκολμ Λιτλ (το «Λιτλ» ήταν το όνομα που κάποιος λευκός αφέντης έδωσε σε κάποιο δούλο πρόγονο του Μάλκολμ) γεννήθηκε στις 19 Μαΐου του 1925 στην Ομάχα της Νεμπράσκα, από πατέρα βαπτιστή ιερωμένο και μητέρα μιγά, τέκνο βιασμού από ένα λευκό. Ο πατέρας του  ήταν ενεργό μέλος της UNIA (Παγκόσμια ένωση για τη βελτίωση της ζωής των μαύρων). Λόγω της δραστηριότητάς του με το κίνημα των μαύρων ο πατέρας του Μάλκολμ είχε στοχοποιηθεί από ρατσιστικές οργανώσεις.Έτσι ο αιδεσιμότατος Ερλ Λιτλ, αναγκάστηκε να πάρει την οικογένειά του και να φύγει, κυνηγημένος από την Κου Κλουξ Κλαν,κατέληξαν στο Μίσιγκαν.Το 1929, το σπίτι της οικογένειας κάηκε ολοσχερώς και το 1931, ο Ερλ Λιτλ ήταν ήδη δολοφονημένος.Το πτώμα του, με θρυμματισμένο το κρανίο, βρέθηκε στις γραμμές του τραμ κομμένο στη μέση. Τα «παλικάρια» της Κου-Κλουξ-Κλαν είχαν κάνει τη δουλειά τους.

Ερλ και Λουίζ Λιτλ

Κανείς δεν τόλμησε να μιλήσει. Η μητέρα του Μάλκολμ κατέρρευσε μετά το θάνατο του συζύγου της. Προσπαθούσε μάταια να μεγαλώσει τα εφτά παιδιά της, αλλά δεν άντεξε. Μπήκε σε ψυχιατρική κλινική και έμεινε εκεί μέχρι το τέλος της ζωής της. Τα παιδιά χωρίστηκαν και στάλθηκαν σε ανάδοχες οικογένειες.

Παρά τις αντιξοότητες, ο Μάλκολμ κατάφερε να γίνει αριστούχος μαθητής. Ήθελε να γίνει δικηγόρος και δούλευε σκληρά για να γίνει αποδεκτός από τους συμμαθητές του, που ήταν όλοι λευκοί.


Γκέτο, έγκλημα, θρησκεία

Το μέλλον του διαγραφόταν λαμπρό, μέχρι που προσγειώθηκε απότομα στην πραγματικότητα.

 Όταν κάποιος καθηγητής τον ρώτησε τι ήθελε να κάνει στο μέλλον κι εκείνος απάντησε ότι ήθελε να γίνει δικηγόρος, έλαβε την αποστομωτική συμβουλή:

«Πρέπει να είσαι ρεαλιστής: Είσαι αράπης. Η δικηγορία δεν είναι ρεαλιστικός στόχος για έναν αράπη. Τι θα έλεγες να γίνεις ξυλουργός;»

Εκείνη την εποχή, ο Μάλκολμ (όπως και κάθε άλλος Μαύρος) έχει μπροστά του δύο επιλογές: υποταγή και προσπάθεια για «ένταξη», με αντάλλαγμα κάποια κακοπληρωμένη δουλειά, ή παρανομία. Ο Μάλκολμ επιλέγει τον δεύτερο δρόμο.

Δεκαπέντε χρονών ο Μάλκολμ πήγε να μείνει με τη μεγαλύτερη αδελφή του στη Βοστόνη. Από εκεί άρχισε η σταδιοδρομία του στο έγκλημα.

Στην εφηβεία, όπως κάθε σωστός μαύρος εκείνης της εποχής, άρχισε να ισιώνει τα μαλλιά του, να ντύνεται κουλ και να πουλάει ναρκωτικά.

«Το σιδέρωμα των μαλλιών», γράφει στην αυτοβιογραφία του, «ήταν το πρώτο βήμα προς την αυτο-υποβάθμιση. Έκαιγα το δέρμα μου για να γίνονται τα μαλλιά μου όμορφα σαν των λευκών.»

Για πέντε χρόνια επιβεβαίωνε τις θεωρίες των λευκών που ήθελε τους αράπηδες παράσιτα της κοινωνίας. Δεν υπήρχε εγκληματική δραστηριότητα που να μη συμμετείχε. Ληστής, διαρρήκτης, νταβατζής, ναρκομανής, τζογαδόρος και όποια άλλη παρανομία υπήρχε ήταν στα ενδιαφέροντά του.

Μέχρι που τον συνέλαβαν για ένοπλη ληστεία (με επιβαρυντικό τη σχέση του με λευκή γυναίκα) και φυλακίστηκε για οχτώ χρόνια στις φυλακές Τσαρλστάουν.

 Εκεί άλλαξε η ζωή του και  γεννήθηκε ο Χ (Εξ).

Ο Μάλκολμ στη φυλακή

Η μεταστροφή

Όταν μπήκε στη φυλακή, ο Μάλκολμ ήταν άθεος και φοβερά κυνικός. Οι κρατούμενοι τον αποκαλούσαν «Σατανά», επειδή αντιμαχόταν κάθε πνευματική και θρησκευτική ιδέα.

Τότε γνώρισε τον κρατούμενο, Τζον Μπέμπρι. Ο Μάλκολμ τον περιέγραψε ως τον «πρώτο άνθρωπο που γνώρισε και απαιτούσε το σεβασμό μόνο με τα λόγια». Υπό την καθοδήγηση του Μπέμπρι, η όρεξη του Μάλκολμ για γνώση επανήλθε και άρχισε να μελετά φιλοσοφία και λογοτεχνία.

Σταμάτησε τις παράνομες δραστηριότητες και τους τσακωμούς και άρχισε να μορφώνεται. Μέχρι να βγει από τη φυλακή είχε διαβάσει τόσους τόμους –και σε τόσο άσχημες συνθήκες φωτισμού- που χρειάστηκε γυαλιά.

Τα αδέρφια του Μάλκολμ τον έφεραν σε επαφή με το κίνημα, το «Έθνος του Ισλάμ». Αυτό προωθούσε τη μουσουλμανική θρησκεία ως φυσική θρησκεία των μαύρων, και πρέσβευε την ανεξαρτησία τους, την υπερηφάνεια για τη φυλή τους και το δικαίωμα στην αυτοάμυνα.

Ο ηγέτης της θρησκείας, Ελάιζα Μοχάμεντ, κήρυττε ότι ο «Λευκός» είναι ο διάβολος που βασανίζει τον «Μαύρο», ο οποίος οφείλει να ξεσηκωθεί και να αποδιώξει το ζυγό του Λευκού.

Όμως φάνηκε αργότερα ότι ο ιδρυτής του Έθνους, Ιλάιτζα Μοχάμεντ, ήταν εξίσου διεφθαρμένος με τους «λευκούς διαβόλους».

Ο σπόρος όμως είχε βρει γόνιμο έδαφος και ρίζωσε.Η μεταστροφή του Μάλκολμ από εγκληματία σε πνευματικό άνθρωπο, είχε μπει στην τελική ευθεία.

Το 1952 βγαίνει από τη φυλακή, ενώ την ίδια χρονιά παίρνει το χαρακτηριστικό και συμβολικό επώνυμο Χ, όπως λέει ο ίδιος, «το Χ του μουσουλμάνου συμβόλιζε το αληθινό αφρικανικό οικογενειακό [μου] όνομα […]. Για μένα, το Χ μου αντικατέστησε το όνομα που κάποιος γαλανομάτης διάβολος είχε επιβάλει στους προγόνους μου».

Ο Μάλκολμ  βγήκε από τη φυλακή -μετά από εφτά χρόνια- αποφασισμένος «… να αφιερώσω το υπόλοιπο της ζωής μου στο να διακηρύσσω στο λευκό αυτά που έκανε, αλλιώς να πεθάνω.»

Ως μουσουλμάνος και ως Χ (Εξ), ο Μάλκολμ έγινε πολύ γρήγορα το νούμερο δύο στο Έθνος του Ισλάμ.Ήταν ένας παθιασμένος ριζοσπάστης αγωνιστής και ένας δεινός ρήτορας.

Όπου μιλούσε –ακόμα και στα μαύρα Σόδομα, το Χάρλεμ- οι αδελφοί του, οι αφροαμερικάνοι, εγκατέλειπαν την πρότερη άσωτη ζωή και τον ακολουθούσαν.

Γίνεται ηγέτης για τον καταπιεσμένο μαύρο πληθυσμό και εφιάλτης της λευκής άρχουσας τάξης.

Σταδιακά ο λόγος του απομακρύνεται από «εθνικιστικές» πλατφόρμες και αποκτά ταξική συνείδηση.

*****

Το 1959 κάνει το πρώτο του ταξίδι στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή και τον Σεπτέμβριο του 1960 γίνεται η περίφημη συνάντηση με τον Φιντέλ Κάστρο, στο ξενοδοχείο Τερέσα του Χάρλεμ.

Καθώς προχωράει η δεκαετία του ’60, ο Μάλκολμ Χ προσανατολίζεται σε όλο και πιο ριζοσπαστικές θέσεις, που δεν χωράνε εύκολα στην ιδεολογικοπολιτική ακαμψία του Έθνους του Ισλάμ. Αρχίζει να αναπτύσσει έναν αντιιμπεριαλιστικό-αντιαποικιακό λόγο, καταγγέλλοντας τη λεηλασία και την καταπίεση των λαών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής.

Όπως θυμάται ο Τζακ Μπαρνς, «ο Μάλκολμ μίλησε εκτενώς για τον ιμπεριαλισμό και είχε μια γραμμή που, με μαρξιστικούς όρους, θα αποκαλούσαμε λουξεμπουργκιανή — εξηγούσε ότι η Δύση αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα επειδή η επανάσταση στις αποικιοκρατούμενες χώρες περιορίζει τις περιοχές της Γης όπου ο ιμπεριαλισμός μπορεί να επεκταθεί».

Με τον Κάστρο

Μετά την περιοδεία του στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική ο Μάλκολμ γύρισε στις ΗΠΑ ενδυναμωμένος και ανανεωμένος. Οι επαφές του τον είχαν κάνει να καταλάβει ότι θα πετύχαινε περισσότερα αν συμμαχούσε με τους απανταχού κατατρεγμένους.

Δήλωσε ότι δε θεωρούσε πια όλους τους λευκούς δαιμονικούς, αν και συνέχιζε να είναι οργισμένος για την κατάσταση των αφροαμερικάνων.

Έξω από την Αμερική γνώρισε για πρώτη φορά λευκούς που τον αντιμετώπιζαν με σεβασμό. Και άρχισε να καταλαβαίνει ότι υπάρχουν λευκοί που μπορούν να νιώσουν αδελφικά για έναν «μαύρο».

Χαρακτηριστικά αναφέρει ένα επεισόδιο στην βιογραφία του:

Σε κάποιο φανάρι ένα αυτοκίνητο σταμάτησε δίπλα του. Ο οδηγός, λευκός, σαν γνώρισε το Μάλκολμ άνοιξε το παράθυρο του και έτεινε το χέρι του χαμογελώντας.

«Θα σε πείραζε να σφίξεις το χέρι ενός λευκού;» τον ρώτησε.

«Δε με πειράζει να σφίξω το χέρι ενός άλλου ανθρώπου. Άνθρωπος δεν είσαι;» του απάντησε ο Μάλκολμ.

*****

Τον Μάρτιο του 1964 ο Μάλκολμ Χ αποχωρεί από το Έθνος του Ισλάμ, τον Απρίλιο και τον Μάιο ταξιδεύει για δεύτερη φορά στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή και τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς.

Ιδρύει την Οργάνωση Αφρο-Αμερικανικής Ενότητας και ετοιμάζεται να μηνύσει τις ΗΠΑ στο δικαστήριο των Ηνωμένων Εθνών για στέρηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Ο Μάλκολμ περιγράφει τον εαυτό του όχι ως Αμερικανό, αλλά «ως ένα από τα θύματα της Αμερικής, ένα από τα θύματα του αμερικανισμού».

Έτσι κι αλλιώς, όμως, «για τα 22 εκατομμύρια Μαύρων αφρικανικής καταγωγής που ζουν στην Αμερική, δεν πρόκειται για αμερικανικό όνειρο, αλλά για αμερικανικό εφιάλτη». 

Υποστηρίζει ότι «δεν μπορεί να υπάρχει καπιταλισμός χωρίς ρατσισμό»,

ενώ ταυτόχρονα αρχίζει να μιλάει για τη θρησκεία με πολύ διαφορετικά λόγια απ’ ό,τι στο παρελθόν:
«Καμία θρησκεία δεν θα με κάνει ποτέ να ξεχάσω τις συνθήκες στις οποίες ζει ο λαός μας σε τούτη τη χώρα. Κανένας θεός, καμία θρησκεία, τίποτα απολύτως δεν θα με κάνει να τις ξεχάσω, μέχρι να εξαλειφθούν».


Τον κατηγορούν για υποκινητή της βίας. 

Ο Μάλκολμ Χ απαντάει λέγοντας πράγματα τόσο σύγχρονα και τόσο διαχρονικά: «Πού ακούστηκε μια κοινωνική έκρηξη να γίνεται ευγενικά; Προσπαθείτε να περιορίσετε τον Μαύρο μέσα σε ένα γκέτο και να τον υποβάλετε σε όλες τις άδικες συνθήκες που χωράει ο νους. Όταν όμως φτάσει στο μη παρέκει, θέλετε να ξεσπάσει ευγενικά! Θέλετε να εξεγερθεί σύμφωνα με τους κανόνες του παιχνιδιού που κάποιος άλλος έχει επινοήσει».

Και αλλού: «Κάθε φορά που κάποιος υποδουλώνεται ή του στερείται η ελευθερία με οποιονδήποτε τρόπο, τότε αυτός ο άνθρωπος έχει δικαίωμα να καταφύγει σε οποιαδήποτε μέθοδο είναι απαραίτητη ώστε να επανακτήσει την ελευθερία του».

Ή, πάλι: «Έρχεται κάποιος σπίτι σου και αν είναι λευκός και θέλει να είναι βάναυσος μαζί σου, εσύ είσαι μη βίαιος, σου βάζει τη θηλιά στο λαιμό κι εσύ είσαι μη βίαιος […] Θα δεχόμουν τη μη βία, αν ήταν συνεπής και λογική. Αν όλοι και πάντα ήμασταν μη βίαιοι. […] Ποτέ όμως δεν θα δεχτώ κανενός είδους μη βία, εκτός κι αν όλος ο κόσμος είναι μη βίαιος. Αν κάνουν την Κου Κλουξ Κλαν να είναι μη βίαιη, θα είμαι μη βίαιος. […] Οι μοναδικοί σε αυτή τη χώρα στους οποίους ζητείται να είναι μη βίαιοι είναι οι Μαύροι».

*****

Το 1959 ήταν όμως και η χρονιά που οι λευκοί γνώρισαν τον Μάλκολμ Χ –και σοκαρίστηκαν.

Μέσα από ένα τηλεοπτικό ρεπορτάζ είδαν έναν αράπη που δε ζητούσε χάρες, δεν εκλιπαρούσε για ενσωμάτωση στον κόσμο τους, δεν ικέτευε να γίνει αποδεκτός.

Ο Μάλκολμ περιφρονούσε την κοινωνία των λευκών και στηλίτευε τα εγκλήματα τους ενάντια στη φυλή του. Είδαν μια «μαύρη Αμερική» που στεκόταν περήφανη και αγέρωχη απέναντι στους δυνάστες της.

Οι λευκοί σίγουρα προτιμούσαν την πιο μετριοπαθή αντίδραση του άλλου μεγάλου του κινήματος των αφροαμερικάνων, του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ.

Ο Μάλκολμ Χ, τους τρόμαζε.

Ο Κινγκ μιλούσε για ένα όνειρο, για μια μελλοντική κοινωνία ισότητας. Ο Μάλκολμ «μιλούσε για το πικρό και χωρίς απαντήσεις παρόν.»

Ο ένας ήλπιζε σε μια αλλαγή που θα ερχόταν. Ο άλλος απαιτούσε την αλλαγή εκείνη τη στιγμή.

Όταν συναντηθήκαν οι δύο άντρες -το 1964, λίγο πριν δολοφονηθούν και οι δύο- παραδέχτηκαν ότι είχαν τον ίδιο στόχο –με διαφορετικό χρονικό ορίζοντα.

Το τέλος και η κληρονομιά

Ο Μάλκολμ Χ βρισκόταν υπό τη στενή παρακολούθηση του FBI από το 1953. Η συνεχής ριζοσπαστικοποίηση του λόγου και της πράξης του, η αντιπαράθεση με ολόκληρο το πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ (συμπεριλαμβανομένου του Δημοκρατικού Κόμματος), η αμφισβήτηση του αμερικανισμού, ο αντιιμπεριαλισμός του, η οργή του, τον καθιστούσαν επικίνδυνο. Εξίσου επικίνδυνος ήταν και για το «σχέδιο» του Έθνους του Ισλάμ για μια μαύρη αστική τάξη.

Ο Μάλκολμ Χ δολοφονήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 1965, καθώς ανέβαινε στο βήμα του Οντιμπόν Μπόλρουμ για να μιλήσει, τρεις άντρες του έριξαν 16 σφαίρες. Οι εκτελεστές, μέλη του «Έθνους του Ισλάμ», είπαν ότι τους είχαν προσλάβει, αλλά ποτέ δεν αποκάλυψαν ποιος. Ο Μάλκολμ ήταν 39 χρονών.Από τον θάνατό του όμως ωφελήθηκαν πολλοί.Ο συγγραφέας Τζέιμς Μπάλντουιν δείχνει τους λευκούς δημοσιογράφους και λέει «εσείς το κάνατε».

Ωστόσο, αυτό που άφησε πίσω του ο Μάλκολμ δεν ήταν λιγότερο επικίνδυνο για την καθεστηκυία τάξη. Η οργή ως πολιτική κινητήρια δύναμη, ο αγώνας για αξιοπρέπεια και δικαιοσύνη, η ασυμβίβαστη αντίσταση, η αυτοοργάνωση, η αυτοάμυνα απέναντι στους καταπιεστές, υπήρξαν προτάγματα που σημάδεψαν τους αγώνες των Αφροαμερικανών τις επόμενες δεκαετίες. Άλλωστε, μόλις λίγους μήνες μετά τη δολοφονία του Μάλκολμ, ιδρύθηκε το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων.

Ο Μάλκολμ Χ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ριζοσπαστικοποίηση και ιδεολογικοποίηση του κινήματος της «Μαύρης Δύναμης», το οποίο έρχεται να αντικαταστήσει το «Κίνημα των Πολιτικών Δικαιωμάτων». Η αντίδραση του ουσιαστικά ήταν μία ρήξη με το καθεστωτικό αμερικανικό πολιτικό σύστημα και καταδείκνυε τον ρατσισμό από όπου κι αν πήγαζε, αναδεικνύοντας παράλληλα και το ταξικό ζήτημα.

Το σύνθημα του Malcolm X  «by any means necessary» έγινε σύνθημα για το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων, της οργάνωσης που αναφερόταν στην ανατροπή του καπιταλισμού και ανέδειξε πρωτοποριακά τους διαχωρισμούς ανάμεσα στους μαύρους καταπιεσμένους και τους μαύρους καταπιεστές, όπως και στους λευκούς καταπιεσμένους και καταπιεστές.

ΓΚΡΑΦΙΤΙ ΣΕ ΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΥΟΡΚΗΣ, 1992

Πενήντα χρόνια μετά τη δολοφονία του ένας αφροαμερικάνος είναι στο Λευκό Οίκο.

Αυτό όμως δε θα ικανοποιούσε το Μάλκολμ, αφού θα έβλεπε ότι υπάρχουν περισσότεροι αφροαμερικάνοι στις φυλακές παρά στα πανεπιστήμια, και μάλιστα οι φυλακισμένοι μαύροι είναι περισσότεροι από εκείνους που ήταν σκλάβοι, τότε, όταν η δουλεία ήταν νόμιμη.

Και δε θα σταματούσε να λέει:

«Η κατάσταση μας δεν άλλαξε ποτέ. Αν είσαι στο πίσω μέρος ενός αεροπλάνου που πάει με εκατό μίλια την ώρα, είσαι στο πίσω μέρος ενός αεροπλάνου. Αν αρχίσει να πηγαίνει με χίλια μίλια την ώρα πηγαίνεις κι εσύ πιο γρήγορα, αλλά είσαι πάντα στο πίσω μέρος του αεροπλάνου. Το ίδιο γίνεται και με τους νέγρους σ’ αυτήν την κοινωνία: Ξεκινήσαμε από το πίσω μέρος και είμαστε ακόμα εκεί.»

ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΑΝΤΙΡΑΤΣΙΣΤΙΚΗ ΑΦΙΣΑ, 1968