4 Οκτωβρίου 1944 – «Λαέ της Πάτρας, σας χαιρετίζουμε εξ ονόματος του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού…»

Φωτογραφία από βίντεο του British Pathe

---

«Ένας λαός σύσσωμος εδονήθη χθές από ένα σπασμόν. Σαν από μίαν ψυχήν, από μίαν φωνήν, από ένα στόμα σκορπίσθηκε, με τα πρώτας ακτίνας του ήλιου, το άγγελμα της νίκης και μαζί με τους ήχους των κωδώνων των εκκλησιών, πλημμύρισε την γλυκείαν ατμόσφαιραν του φθινοπωρινού πρωϊνού και ανέβηκε υψηλά, πολύ υψηλά, ωσάν παιάν, ωσάν θούριον, ωσάν ευχαριστία προς τον ουρανόν. «Ελεύθεροι, ελεύθεροι!»

Με αυτή την γλαφυρή περιγραφή αναγγέλλεται από την εφημερίδα «Νεολόγος Πατρών» η χαρμόσυνη είδηση της απελευθέρωσης της Πάτρας από τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής.

Την Τετάρτη 4 Οκτωβρίου 1944, στις 11 περίπου το πρωί, η 8η Ταξιαρχία και το 12ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ μαζί με συμμαχικά βρετανικά στρατεύματα παρελαύνουν στους ελεύθερους πλέον δρόμους της Πάτρας και πλήθος κόσμου τους υποδέχεται και τους αποθεώνει. Οι καμπάνες των εκκλησιών χτυπούσαν πανηγυρικά και οι δρόμοι πλημμύρισαν κόσμο. Η χαρά του λαού που είχε διαδεχθεί την αγωνία των προηγούμενων ημερών, μετατράπηκε σε παραλήρημα, ζητωκραυγές και ατελείωτο γλέντι.

Την Πέμπτη 5 Οκτωβρίου επισκέφτηκε την Πάτρα ο υπουργός Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Ο κόσμος που βρισκόταν όλη την ημέρα στους δρόμους και τις πλατείες σχημάτισε αυθόρμητα συγκέντρωση κάτω από το αρχηγείο του ΕΛΑΣ από τον εξώστη του οποίου ο υπουργός απηύθυνε λόγο, διακοπτόμενος συχνά από ζητωκραυγές και λαϊκά συνθήματα όπως Ζήτω ο Κανελλόπουλος, Ζήτω η Κυβέρνηση, Ζήτω ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ, Ζήτω ο Άρης.

Στη συνέχεια εμφανίστηκε στον εξώστη και ο Άρης Βελουχιώτης ο οποίος εκφώνησε με τη σειρά του λόγο κάτω από τις ενθουσιώδεις αντιδράσεις του κόσμου. Θριαμβευτική υποδοχή επιφύλαξε η Πάτρα και στον Δήμαρχο και πρόεδρο της Νομαρχιακής επιτροπής του ΕΑΜ Β. Ρούφο. Την ίδια μέρα συστάθηκε Λαϊκή Επιτροπή που εγκρίθηκε από τον λαό και τον υπουργό Παναγιώτη Κανελλόπουλο.

Άξια αναφοράς είναι η προκήρυξη της 8ης Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ προς τον λαό των Πατρών αμέσως μετά την απελευθέρωση, όπως δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ελεύθερη Αχαΐα».

Ε.Λ.Α.Σ. – VIII ΤΑΞΙΑΡΧΙΑ
ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΛΑΟ ΤΩΝ ΠΑΤΡΩΝ

Επί 3 ½  χρόνια ο βάρβαρος καταχτητής με τα μυσαρά στίφη του κρατούσε κάτου από τα πόδια του τον ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΟ και επέβαλε σ’ αυτόν τα φοβερά δεινά της δουλείας, τις στερήσεις και τις κακουχίες με αποκλειστικό σκοπό να επιτύχει την εξόντωση ενός ηρωικού Λαού, ενός Λαού ο οποίος επί χιλιετηρίδες εχρησίμευσε και χρησιμεύει ακόμα σαν φάρος της Λευτεριάς και οδηγός ολόκληρου του κόσμου για τον πολιτισμό και την πρόοδο. 

Κατάστρεψε χωριά και πόλεις ολόκληρες, κατακρεούργησε με τον πιο βάρβαρο τρόπο αθώο πληθυσμό και με τα πλέον απάνθρωπα βασανιστήρια όπως τα ηρωικά Καλάβρυτα και το Δίστομο, ενέσπειρε τη φτώχεια και την εξαθλίωση με τις δόλιες μεθόδους του και κατόρθωσε να επιτύχει εν μέρει τη διαίρεση του Ελληνικού Λαού. 

Αλλά η σπίθα της Λευτεριάς κρυμμένη μέσα στη στάχτη από τα κόκαλα τα ιερά των Ελλήνων δεν έσβησε και μια μέρα, με τη θέληση του Ελληνικού Λαού και με την πρόταξη των στηθών των ηρωικών παιδιών του, ξεπετιέται από την οργάνωση Ε.Α.Μ. ο εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός μας (ΕΛΑΣ) που με βοηθό και παραστάτη τον Ελληνικό Λαό μάχεται επί 2 ½ χρόνια στα βουνά της Ελλάδας ξυπόλυτος, χωρίς όπλο στην αρχή, αλλά με πολλά κατόπι, που παίρνει από τα χέρια του καταχτητή και χαρίζει έτσι τη Λευτεριά στην ύπαιθρο της πατρίδας μας. Δυόμιση χρόνια σκληρού αγώνα που αντιμετωπίζει πλάι στον Ελληνικό Λαό τις ίδιες στερήσεις που ο Ελληνικός Λαός με τις θυσίες του, με τη συνεχή βοήθεια που του δίνει, κόβοντας από το ψωμί το δικό του, τις κάνει ανώδυνες.

Έτσι προχωρώντας φθάνουμε στη σημερινή χαρμόσυνη ημέρα για την πόλη της Πάτρας, που ο ηρωικός ΕΛΑΣ με το κομμάτι του την VIII Ταξιαρχία και με την ηρωική συμμετοχή των μεγάλων συμμάχων Βρετανών και την ηρωική συμμετοχή του Πατραϊκού Λαού, μετά τριήμερων αγώνα χαρίζει στη μαρτυρική πρωτεύουσα του Μοριά την πολυπόθητη Λευτεριά.

Λαέ της Πάτρας,
Σας χαιρετίζουμε εξ ονόματος του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού μας και σας υποσχόμαστε ότι θα συνεχίσουμε τον αγώνα μας μέχρι πλήρους απελευθερώσεως της Πατρίδας μας σεβόμενοι απολύτως τη Λαϊκή σου θέληση.

Ζήτω ο Ελληνικός Λαός.
Ζήτω η Εθνική Κυβέρνηση.
Ζήτω οι Μεγάλοι Σύμμαχοί μας.
Ζήτω ο ΕΛΑΣ.

Η VIII Ταξιαρχία
ΕΡΜΗΣ Καπετάνιος
Γκούμας Ταγ/ρχης

---

Οι μάχες στις τάξεις του ΕΛΑΣ πριν την απελευθέρωση

Λίγες μέρες πριν την 4η Οκτωβρίου, περιφερειακά της Πάτρας είχαν αναπτυχθεί δυνάμεις του ΕΛΑΣ καθώς και Βρετανοί στρατιώτες. Σε συνομιλία που είχε συντάκτης της εφημερίδας «Ελεύθερη Αχαία», με τους επικεφαλής των αποσπασμάτων κρούσης των δυνάμεων του ΕΛΑΣ Λάκη Αποστολόπουλο και Ανέστη Γαλανόπουλο περιγράφονται με πολλές λεπτομέρειες τα γεγονότα εκείνων των ημερών:

“Η μάχη για την απελευθέρωση της βασανισμένης μας πόλης, μας λέγει ο συν. Λάκης Απoστολόπουλος άρχισε τη Δευτέρα (2 Οκτωβρίου) το πρωί. Όπως είναι γνωστό την προηγούμενη νύχτα, οι ταγματαλήτες εγκατέλειψαν την πόλη, παραδόθηκαν στα συμμαχικά τμήματα, αφοπλίστηκαν και κλείστηκαν στο στρατόπεδο, σαν αιχμάλωτοι πολέμου.

Το πρωί της Δευτέρας 120 αντάρτες, από τους πιο μαχητικούς και γενναίους μπήκαν στην πόλη και κατέλαβαν τη γραμμή από Αγία Τριάδα, Αγία Φωτεινή, Μαρούδα, και τέρμα οδού Παντοκράτορος. Επί της οδού Καλαβρύτων προς Μαρούδα, κινήθηκαν και συμμαχικά τμήματα και κατέλαβαν θέσεις στο πλευρό των ανταρτών μας.

Σε λίγο κατόπιν διαταγής, τα τμήματά μας προωθούνται προς τα εμπρός.

Φθάνουμε εις την Ομόνοια οπότε και ερχόμαστε σε επαφή με τον αιφνιδιασμένο εχθρό. Μετά από πείσμονη μάχη, μας ειδοποιεί το αριστερό ότι κατελήφθη το Σκαγιοπούλειο. Είναι η πρώτη μεγάλη επιτυχία μας, που τη χρωστάμε στους ηρωικούς αητούς μας.

Επακολουθεί εντολή μας και όλες οι ομάδες μας προωθούν τις γραμμές τους. Η νέα παράταξή μας -το απόγευμα της Δευτέρας- είναι η εξής: Σχολεία Βουδ, οδός Νικήτα, Ομόνοια και η εκκλησία του Παντοκράτορα.

Η πρώτη μας μέριμνα στρέφεται στους πολιτικούς κρατούμενους των φυλακών Μαργαρίτη και Παντοκράτορος τους οποίους και λευτερώνουμε. Δάκρυα χαράς και ευγνωμοσύνης πλημμυρίζουν τα μάτια των βασανισμένων αδελφών μας. Η στιγμή είναι συγκινητική. Αγκαλιάζουν τους αντάρτες – ελευθερωτές και τους φιλούν.

Σκληρές Μάχες

Οι σκληρές μάχες αρχίζουν μετά τις 5 το απόγευμα. Οι Γερμανοί προβάλουν λυσσώδικη αντίσταση, χτυπάνε ασταμάτητα. Όμως, ο Ανθ/γός Ρήγας τους χτυπάει εύστοχα και θαρραλέα από τις ταράτσες των σχολείων Βούδ. Η αποφασιστική αυτή στάση του Ρήγα, αναγκάζει τους Γερμανούς να συμπτυχθούν από την οδό Παναχαϊκού.

Για να μετριάσουν δε την επιτυχία μας και να μην μας αφήσουν να προελάσουμε με γοργό ρυθμό, αρχίζουν καταιγιστικά πυρά πυροβολικού, όλμων, πολυβόλων και κάθε είδους αυτομάτων όπλων.

Οι βολές μας περιορίζονται. Πρέπει να κερδίσουμε τη μάχη της λευτεριάς της Πάτρας, χωρίς να καταστρέψουμε την πόλη. Για αυτό μετατοπίζουμε τις θέσεις μας στο σημείο αυτό. Τα μεσάνυχτα όμως καταλαμβάνουμε πάλι τις ίδιες θέσεις που είχαμε το απόγευμα. Στο μεταξύ ενισχυθήκαμε με 80 άνδρες της εθνικής μας πολιτοφυλακής και από μια μικρή ομάδα χωροφύλακες. Όλη τη νύχτα και το πρωί της επομένης, τα τμήματα μας με τολμηρές ανιχνεύσεις, κάνουν αναγνώριση στις θέσεις του εχθρού. Προετοιμαζόμαστε για τη γενική επίθεση.

Αρχίζει η επίθεση

Πραγματικά όλο το πρωί ρίχναμε παρενοχλητικές βολές και τις απογευματινές ώρες εκδηλώνεται η επίθεσή μας σ’ όλο το μήκος της παράταξης. Ομάδες μας περισφίγγουν τα Ψηλαλώνια και εξουδετερώνουν τις εστίες αντίστασης. Στο σημείο αυτό ο ηρωισμός των ανταρτών δεν περιγράφεται. Με ακράτητη αποφασιστικότητα σκαρφαλώνουν στις μάντρες του Ζενίθ και καταλαμβάνουν το αντικειμενικό τους σημείο.

Στην οδό Γερμανού ομάδες από αντάρτες και Άγγλους συμμάχους, μάχονται αδερφωμένοι και σε στενή συνεργασία. Οι Γερμανοί έχουν οχυρωθεί στην Πλατεία Αγίου Γεωργίου και αμύνονται επίμονα.

Στο δεξιό, ομάδα του Ρήγα σκαρφαλώνει στο Κάστρο, και τοποθετεί τα αυτόματά της στο επάνω μέρος των σκαλιών Αγίου Νικολάου. Έτσι ελέγχεται μεγάλο μέρος της κάτου πόλης.

Παράλληλα, δεξιότερα, μικτά τμήματα από Άγγλους και Έλληνες, καταλαμβάνουν τον ασύρματο στο δασύλλιο. Αυτές είναι οι θέσεις μας ως τη νύχτα, οπότε η επίθεσή μας γίνεται σφοδρότερη.

Ενώ οι Γερμανοί βάλλουν ενάντιά μας, με καταιγιστικά πυρά όλων των όπλων και από όλα τα σημεία, σφοδρή συνδυασμένη επίθεση συμμαχικών ελαφρών μηχανοκίνητων μέσων και αντάρτικου πεζικού ανέτρεψε και εξουδετέρωσε την εστία αντίστασης της πλατείας Αγίου Γεωργίου.

Οι Γερμανοί δεν μπορούν πλέον να κρατήσουν άμυνα στην κάτου πόλη, γιατί την ελέγχουν τα αυτόματα όπλα μας. Όταν μάλιστα τοποθετήσαμε ένα οπλοπολυβόλο στο καμπαναριό της Παντάνασσας, η θέση των Γερμανών της παραλίας έγινε πιο επικίνδυνη. Στο μεταξύ ο εχθρός έχει αρχίσει κανονική και συστηματική αποχώρηση με πλοιάρια.

Αργά τη νύχτα μικρή ενίσχυση αποτελούμενη από 70 άνδρες του λόχου διοίκησης VIII ταξιαρχίας και από την υποδειγματική ομάδα ΕΠΟΝ του 12ου Συν/τος, ρίχτηκε στη μάχη, στο αριστερό της παράταξης.

Η Πάτρα Λεύτερη

Από σήμερα το πρωί στις 6 η πόλη μας είναι λεύτερη. Οι Γερμανοί, όσοι δεν πιάστηκαν αιχμάλωτοι, έφυγαν. Στο διάστημα της μάχης, από διάφορα σημεία της άνω πόλης, μεμονωμένοι πεντοσαρανταδιώτες και της ειδικής ασφάλειας, χτύπησαν ύπουλα και προδοτικά τους αντάρτες μας. Έτσι σκοτώθηκε στο Τάσι ένας αντάρτης και τραυματίστηκαν τρεις σ’ άλλα σημεία. Ακόμα σκοτώθηκε και ένας χωροφύλακας.

Ο Λαός όμως της πάνω πόλης, που λευτερώθηκε από την πρώτη μέρα, πολέμησε στο πλευρό του αντάρτη μοιράζοντάς του τσιγάρα, τροφές και δίνοντάς του κουράγιο. Τα ηρωικά παλληκάρια που λευτέρωσαν την πόλη μας, -και αξίζει να σημειωθεί αυτό- είχαν τρία μερόνυχτα άυπνοι, πολεμώντας συνέχεια στην πρώτη γραμμή”.

Μία προκήρυξη

Λίγες ώρες πριν από την τελική απελευθέρωση της πόλης, σε προκήρυξη που εξέδωσαν τα Τμήματα Κρούσης του 12ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ προς τους αξιωματικούς, καπεταναίους και αντάρτες των Ομάδων Εφόδου για την Πάτρα αναφέρει μεταξύ άλλων:

Συναγωνιστές. Απόψε η μάχη που αρχίσαμε για την απελευθέρωση της Πάτρας περνάει αποφασιστική στιγμή. Χτυπάτε ασταμάτητα τους Γερμανούς. Τσακίστε τους. Απαντήστε, όπως ξέρουν να απαντούν οι στρατιώτες του ΕΛΑΣ. Ένα σύνθημα πρέπει να γραφτεί βαθιά στην καρδιά μας.

«ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΛΕΥΤΕΡΩΣΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΑ»

Με συναγωνιστικούς χαιρετισμούς. Για τα τμήματα κρούσης
ΛΑΚΗΣ – ΑΝΕΣΤΗΣ

Οι βρετανικές δυνάμεις και οι αντιδράσεις του κόσμου

Όπως περιγράφεται στις εφημερίδες «Νεολόγος Πατρών» και «Ταχυδρόμος» σημαντικός ήταν ο ρόλος των βρετανικών δυνάμεων στην απελευθέρωση της Πάτρας.

Το πρωί της Δευτέρας 2 Οκτωβρίου τα πρώτα τμήματα των Άγγλων ανιχνευτών έφτασαν στην Πλατεία Μαρούδα. Ο κόσμος στη θέα των στρατευμάτων βγήκε στους δρόμους και άρχισε να αγκαλιάζει τους στρατιώτες, που από την πλευρά τούς τους συνέστησαν να κλειστούν ξανά στα σπίτια τους. Οι Άγγλοι ανιχνευτές προωθήθηκαν μέχρι τα λαϊκά λουτρά από την Καλαβρύτων και μέχρι του Ρουφείου από τη Γερμανού. Η προσοχή τους στράφηκε προς το φρούριο και το Δασύλλιο που βρίσκονταν ο ασύρματος και τα πυροβολεία των Γερμανών. Τεθωρακισμένα αυτοκίνητα ανέβηκαν από την οδό Αρόης για να λάβουν κατάλληλες θέσεις.

Οι πρώτες μάχες ξεκίνησαν στις 9:30 περίπου το πρωί. Τα βρετανικά τμήματα είχαν προωθηθεί προς στη συνοικία Τριτάκη και προς την κατεύθυνση του Δασυλλίου από τη βόρειο Πλευρά. Οι μάχες διήρκεσαν μέχρι το μεσημέρι, διακόπηκαν και συνεχίστηκαν για λίγο το απόγευμα όπου και άρχισαν να σημειώνονται τα πρώτα θύματα μεταξύ του πληθυσμού εξαιτίας των βλημάτων που διαπερνούσαν τις στέγες των σπιτιών.

Το πρωί της Τρίτης 3 Οκτωβρίου οι επιχειρήσεις συνεχίστηκαν ολόκληρη τη μέρα με μικρές διακοπές και εντάθηκαν τις μεσημεριανές ώρες.

Είναι χαρακτηριστικό πως ο πληθυσμός της Άνω πόλης δεν έμεινε αμέτοχος σε αυτές τις μάχες. Γυναίκες μετέφεραν πυρομαχικά στις επιθετικές βάσεις των Άγγλων και ταυτόχρονα ομάδες ενόπλων πολιτών με σκληρότητα και επιμονή κατόρθωσαν να καταλάβουν ένα πυροβολείο των Γερμανών στην Πλατεία Αγίου Γεωργίου.

Επίσης οι ίδιες ομάδες πολιτών και άνδρες του ΕΛΑΣ κατόρθωσαν να βρουν Γερμανούς που ήταν οχυρωμένοι σε σπίτι μεταξύ Γερμανού και Μπουκαούρη οι οποίοι είχαν δολοφονήσει τη Δευτέρα αρκετούς πολίτες μεταξύ αυτών και ένα παιδί.

Αργά την Τρίτη το βράδυ οι Άγγλοι εγκατέστησαν στην εκκαθαρισθείσα πλατεία Υψηλών Αλωνίων μία πυροβολαρχία. Παραλλήλως από το Δασύλλιο που από το απόγευμα είχαν καταλάβει μαζί με δυνάμεις του ΕΛΑΣ χτύπαγαν πλοία των Γερμανών που έβαλαν κατά της πόλης.

Ζημιές, καταστροφές και θύματα

Οι Γερμανοί είχαν αρκετές απώλειες αλλά δυστυχώς -σύμφωνα με την εφημερίδα «Ταχυδρόμος»- τραυματίστηκαν ή δολοφονήθηκαν περίπου 200 άτομα, κυρίως πολίτες και γυναικόπαιδα. Χαρακτηριστική υπήρξε η αγριότητα που επέδειξαν μεμονωμένοι Γερμανοί στρατιώτες που πυροβολούσαν πολίτες στο δρόμο, τους εξώστες αλλά και τα παράθυρα τους και τους άφηναν να εκπνεύσουν χωρίς βοήθεια. Όπως αναφέρεται, με αυτόν τον τρόπο πέθανε και ο αδερφός του διευθυντή της εφημερίδας που πυροβολήθηκε επτά φορές στη διασταύρωση Καραΐσκάκη και Γούναρη.

Από τα γερμανικά πυρά καταστράφηκαν αρκετά σπίτια στην συνοικία Τριτάκη. Ζημιές επίσης υπέστησαν το Καραμανδάνειο, το Βρεφοκομείο, το Δημοτικό Νοσοκομείο. Αξίζει να σημειωθεί πως οι Γερμανοί φεύγοντας κατέστρεψαν τους δύο γερανούς του λιμανιού και τμήμα του λιμενοβραχίονα Αγίου Νικολάου και της εξέδρας. Από την δόνηση που προκλήθηκε υπέστησαν καταστροφές παραλιακά σπίτια.

---

Πληροφορίες από τις εφημερίδες: «Νεολόγος Πατρών», «Ταχυδρόμος» και «Ελεύθερη Αχαία»
από το αρχείο του Μουσείου Τύπου της ΕΣΗΕΠΗΝ