ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΛΟΥΝΤΕΜΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΤΟ 1956

«Ναι, είμαι ένοχος. 'Οχι όμως γι' αυτά που έγραψα, αλλά γι' αυτά που δεν έγραψα και ακριβώς γιατί δεν τα έγραψα. Κατηγορούμαι ότι έγραψα για τους απλούς ανθρώπους, για τους ανθρώπους του μόχθου, για τους φτωχούς.

Μα για ποιους έπρεπε να γράψω;

Εγώ αυτούς γνώρισα, αυτούς αγάπησα, μαζί τους μοιράστηκα και τις χαρές και τις πίκρες μου. Δίπλα τους γεύτηκα κι εγώ την πίκρα της εκμετάλλευσης και της κοινωνικής αδικίας και ήταν οι μόνοι που μου συμπαραστάθηκαν. Γι' αυτό και αισθάνομαι φταίχτης που δεν έγραψα όσα έπρεπε να γράψω γι' αυτούς».

'Οταν φτάνει να περιγράψει το δράμα του παιδιού και της γυναίκας του ο πρόεδρος παρατηρεί: «αν πράγματι νιώθεις στοργή για το παιδί και τη γυναίκα σου, θα 'πρεπε να 'χεις κάνει δήλωση αποκήρυξης ..».

Και ο Λουντέμης απαντά: «Χρειάστηκαν εκατομμύρια χρόνια για να γίνουν τα τέσσερα πόδια δύο. Δεν θα τα κάμω πάλι τέσσερα εγώ». 'Αλλωστε το γράφει και στο «'Ενα παιδί μετράει τ' άστρα»: «Ζωντανός θα πει περήφανος»!

Η αλήθεια για τον Μελιγαλά

Επί δεκαετίες ακροδεξιές ομάδες, με την ανοχή επίσημων εκπροσώπων της αστικής τάξης, συναθροίζονται στο Μελιγαλά, για να «τιμήσουν» τους «ηρωικούς» όπως λένε νεκρούς, που σφαγιάστηκαν από τους «κομμουνιστοσυμμορίτες»! Φέτος, μάλιστα, επιχειρείται να διοργανωθούν διάφορες εκδηλώσεις με τη συμμετοχή και ξένων νεοφασιστικών οργανώσεων από διάφορες χώρες της ΕΕ, όπου διώκονται οι κομμουνιστές ενώ οι νεοφασίστες δρουν ελεύθερα.

Για τη μάχη του Μελιγαλά έχουν γραφτεί και γράφονται από τους αντιπάλους του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ πάρα πολλά, παραποιώντας τα γεγονότα και την ιστορική αλήθεια. Πρόκειται για μια προσπάθεια συγκάλυψης της εγκληματικής και αντιλαϊκής πολιτικής της αστικής τάξης και σε εκείνα τα χρόνια. Κανενός Ελληνα εργαζόμενου δεν μπορεί να πονάει η καρδιά του για τους ταγματασφαλίτες.

Τα «Τάγματα Ασφαλείας», που είχαν συγκροτηθεί προς το τέλος του 1943 από την κατοχική κυβέρνηση Ι. Ράλλη για την αντιμετώπιση του «κομμουνιστικού κινδύνου» και την «προστασίαν του κοινωνικού καθεστώτος», είχαν συγκεκριμένη αποστολή κατά τη στιγμή της αποχώρησης των Γερμανών, να αποτελέσουν την οπισθοφυλακή και πλαγιοφυλακή τους, ώστε να κρατήσουν τις θέσεις τους και να απασχολήσουν και φθείρουν τον ΕΛΑΣ. Ετσι, όχι μόνο θα στερούσαν τον ΕΛΑΣ από τα ηθικά και υλικά οφέλη που θα αποκόμιζε από το χτύπημα των Γερμανών, αλλά θα του προξενούσαν και απώλειες.

Κυρίως, όμως, τα «Τάγματα Ασφαλείας», όπως προαναφέρθηκε, συγκροτήθηκαν ως ένα ένοπλο χέρι της αστικής τάξης, ενταγμένο στους σχεδιασμούς της για τη μεταπολεμική εξέλιξη της πολιτικής κατάστασης. Γι' αυτό και στη συγκρότηση των «Ταγμάτων Ασφαλείας» συμμετείχαν οι Βενιζελικοί Θ. Πάγκαλος και Στυλ. Γονατάς, καθώς και άλλοι.

Εγραψε σχετικά για τα «Τάγματα Ασφαλείας» ο ιδρυτής τους Ι. Ράλλης: «Κατορθώσαμεν να έχωμεν εις τη διάθεσιν της Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος, δύναμιν εγγυωμένην πλήρως την ασφάλεια και την τάξιν. Κατορθώσαμεν τέλος να εύρουν οι κ.κ. Παπανδρέου, Κανελλόπουλος, κλπ. ενταύθα αποβιβαζόμενοι, ΕΛΛΑΔΑ». «Ο κίνδυνος του κομμουνισμού είναι εγγύς. Η εξουθένωσις της Ελληνικής Φυλής και ημών αυτών έσεται βέβαια αν δεν ετοιμασθώμεν και αντιδράσωμεν». («Ο Ιωάννης Δ. Ράλλης ομιλεί εκ του τάφου», Αθήναι 1947, σελ. 70 και 92).

Εξάλλου πρέπει να υπογραμμιστεί ότι οι Γερμανοί είχαν εγκαταλείψει την Πελοπόννησο όταν διαδραματίστηκαν τα γεγονότα στο Μελιγαλά.
Η απόφαση της κυβέρνησης της λεγόμενης «Εθνικής Ενότητας», που ενώ κατάγγειλε τα «Τάγματα Ασφαλείας» στην πράξη τα προστάτευε, δεν ήταν παρά μια καταδολίευση του ΕΑΜ. Οι μυστικές οδηγίες των Αγγλων και των παλαιοκομματικών προς τα «Τάγματα Ασφαλείας» ήταν να μην παραδοθούν και να πολεμήσουν τον ΕΛΑΣ. Ο ΕΛΑΣ δεν είχε άλλη διέξοδο από το βίαιο αφοπλισμό και τη διάλυση των «Ταγμάτων Ασφαλείας», τα οποία, όμως, προσπαθούσαν να κρατηθούν ως τον ερχομό των Αγγλων, που όπως αποδείχτηκε αργότερα, θα τα μετατρέπανε σε «συμμαχικό» στρατό.

Επομένως η βίαιη διάλυση των «Ταγμάτων Ασφαλείας», ήταν βέβαιο ότι θα προσέκρουε στις επιδιώξεις των Αγγλων και της κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας». Ο Γ. Παπανδρέου άλλωστε είχε αρχίσει από παλιά (και οι Αγγλοι ιμπεριαλιστές το ίδιο), να κάνει λόγο ευθέως για τρομοκρατία του ΕΑΜ ή της «ΕΑΜικής μειοψηφίας κατά της πλειοψηφίας», και το επισημοποίησε στο Λίβανο.
Στις 8/9/1944, ο ΕΛΑΣ έδωσε τη μάχη για την απελευθέρωση της Καλαμάτας από τους ταγματασφαλίτες. Αιχμαλώτισε το μεγαλύτερο μέρος, ένα τμήμα όμως, με επικεφαλής τον κατοχικό Νομάρχη Μεσσηνίας Περωτή, διέφυγε προς Μελιγαλά. Στο δρόμο προς το χωριό Ασπρόχωμα, οι ταγματασφαλίτες έσφαξαν 30 πολίτες και 4 ΕΛΑΣίτες, οι οποίοι εκτελούσαν τηλεφωνική υπηρεσία σ' αυτό το χωριό.

Η μάχη του Μελιγαλά

Οι εκκλήσεις του ΕΛΑΣ να σταματήσουν οι συγκρούσεις δε βρήκαν καμιά ανταπόκριση, εξαιτίας των ραδιουργιών των Αγγλων και της κυβέρνησης του Καΐρου, που πίστευαν ότι μ' αυτά θα μπορέσουν να καταβάλουν τις ισάριθμες σχεδόν δυνάμεις της ΙΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ και να κρατήσουν υπό τον έλεγχό τους την Πελοπόννησο ως την άφιξη των αγγλικών στρατευμάτων.

Για την τριήμερη σκληρή μάχη που έδωσε ο ΕΛΑΣ στο Μελιγαλά, όπου είχαν συγκεντρωθεί γύρω στους 1.000 ταγματασφαλίτες, παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το «Ματωμένο και ένδοξο χρονικό» του γιατρού Στάθη Κανναβού, Επάρχου διοικητικού αντιπροσώπου της ΠΕΕΑ, εκείνη την εποχή. Το χρονικό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εθνική Αντίσταση» (τεύχος 21, 1979).
«11 Σεπτέμβρη. Στην οχυρωμένη μ' όλα τα μέσα της πολεμικής τέχνης από τους Γερμανούς κωμόπολη του Μελιγαλά, έχουν συγκεντρωθεί να δώσουν την αποφασιστική δολοφονική τους μάχη, οι πιο αιμοσταγείς ταγματαλήτες 2 επαρχιών.

Οι βάσεις Βελίκας, Καλαμάτας, Μελιγαλά, Διαβολιτσιού, Δώριου, Κοπανακιού. Αποβραδίς, οι ηρωικοί ΕΛΑΣίτες του 8ου και 9ου Συντάγματος, έχουν δέσει γύρω από το άντρο αυτό της εθνοπροδοσίας ασφυκτικό κλοιό. Εφεδροελασίτες και από τις 3 επαρχίες πλαισιώνουν κι εδώ, στις πρώτες γραμμές, τον ΕΛΑΣ, ενεργούν αναγνωρίσεις, δίνουν πληροφορίες. Και τρεις μέρες και τρεις νύχτες, από το χάραμα της 12 Σεπτέμβρη, ο μικρός κάμπος και τριγύρω τα βουνά κρατούν την ανάσα τους στο ασταμάτητο σάλαγο της φονικής σύρραξης.

Για τον ΕΛΑΣ, χάρη στις Καζέρτες και στα Λίβανα, κάθε σφαίρα, είναι ακριβότερη κι από το χρυσό. Είσαι υποχρεωμένος χίλιες να σφυρίζουν στ' αυτιά σου και ν' απαντάς με μία. Μονάχα που διαθέτει κανόνι! Είναι μια σκέτη κάννη, ψαρεμένη από το ΕΛΑΝ στ' απομεινάρια κάποιου ναυαγίου. Για να ψευτοσταθεί στον τόπο της, ύστερα από κάθε βολή, φορτώνεται μ' έναν αρμακά πέτρες. Μα κι έτσι, πάλι κλοτσοπηδάει και τα φέρνει όλα γύρω της, άνω - κάτω. Και οι άντρες για σιγουριά έχουν δέσει από τη σκανδάλη της ένα καραβόσκοινο, κι αυτό τραβάνε από καμιά δεκαριά μέτρα μακριά κάθε φορά που θέλουν να πυροβολήσουν!

14 Σεπτέμβρη. Μια εγγλέζικη αποστολή έρχεται καταϊδρωμένη και ζητάει να περάσει στις γραμμές της εθνοπροδοσίας. Θα έπειθε λέει, τους αλήτες να σταματήσουν την αιματοχυσία, να παραδοθούν στον ΕΛΑΣ και να περιμένουν να κριθούν από την Κυβέρνηση. Οταν το παράλλο πρωινό, αιχμάλωτοι πια του ΕΛΑΣ, οι διπλοπουλημένοι αυτοί στους ξένους επιδρομείς "εθνικόφρονες" ρωτήθηκαν γιατί έστω και την τελευταία στιγμή δε δέχτηκαν να σταματήσουν την αιματοχυσία, η απάντησή τους ήταν και πάλι αυτή του αναίσθητου, επαγγελματία προδότη.

- Οι Εγγλέζοι μας πίεσαν να συνεχίσουμε...

Για το Μεσσηνιακό λαό για μια ακόμη τώρα φορά ενισχύονταν οι ανησυχίες του για το αύριο, ενώ οι ταγματαλήτες με τις ευλογίες τώρα γερμανών, εγγλέζων, της κυβέρνησης συνέχιζαν με πιο πολλή λύσσα, και αναισθησία το αιματοκύλισμα του λαού. Ο ΕΛΑΣ έχασε όσα σε καμιά μάχη του με τους Γερμανούς, κάπου 200 διαλεχτά παλικάρια. Οι ταγματαλήτες ως την τελευταία στιγμή, έβγαλαν από το Μπεζεστένι ομήρους τους και τους εκτελούσαν.

15 Σεπτέμβρη. Λίγο μετά το ηλιοβάρεμα, οι δολοφόνοι του Μελιγαλά, σηκώνουν από παντού λευκές σημαίες. Πετούν στα φυλάκια τα άτιμα όπλα τους και μπουλούκια - μπουλούκια, τρέχουν να κλειστούν στο Μπεζεστένι. Λίγες στιγμές πριν την παράδοσή τους, στις ανατολικές παρυφές της κωμόπολης είχε φτάσει χωρίς να προλάβει να πάρει μέρος στη μάχη το 11ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ μαζί με το θρυλικό καπετάνιο του Λαϊκού μας στρατού - τον Αρη Βελουχιώτη.

Ο πόνος, η οργή και το αίσθημα της πιο άγριας εκδίκησης των χιλιάδων μαυροφορεμένων από τα γύρω χωριά που πλημμύρισαν την κωμόπολη ήταν ολόκληρο βουνό. Και μ' όλα αυτά, ο πατριωτισμός και η ανθρωπιά του εθνικολαϊκού μας κινήματος δεν υστέρησε. Από την πρώτη ημέρα με τη βοήθεια του ΕΛΑΣ διώχτηκαν στα χωριά τους εκατοντάδες ανοργάνωτοι, που περιφέρονταν στην πόλη, λεηλατούσαν και προκαλούσαν ανεύθυνα.

Από τις πρώτες στιγμές οι κατά τόπους οργανώσεις ξεκαθάρισαν από το Μπεζεστένι πάνω ίσως κι από χίλιους Γερμανοντυμένους που υποτίθονταν ότι δε βαρύνονταν μ' εγκλήματα και τους έστειλαν στα σπίτια τους. Από την ίδια ημέρα το Λαϊκό Συμβούλιο Αυτοδιοίκησης συνέρχονταν και με εισήγηση του υποφαινόμενου αποφάσιζε την οργάνωση συσσιτίου για τις οικογένειες των ταγματαλητών!

Και μέσα σ' ένα τέτοιο αιμοσταγές περιβάλλον το ανθρώπινο πρόσωπο του Λαϊκού μας αγώνα, εύρισκε και πάλι την αντοχή του να εκδηλωθεί.

16 Σεπτέμβρη. Ενα μετά το άλλο τα 3 Συντάγματα του Λαϊκού Στρατού αποσύρονται από το Μελιγαλά και προχωρούν από την απάνω Τριφυλία, την Ιθώμη, την Εύα, τη Βουφράδα, σ' ένα μέτωπο που πιάνει όλο το μάκρος του Νομού. Ολες οι δυνάμεις θα συγκλίνουν στους Γαργαλιάνους, τη μεγάλη αντάρτισσα πόλη του Μωρηά, με τους 600 αντάρτες της και τους χιλιάδες κυνηγημένους της. Εδώ έχει φωλιάσει ο αρχιδολοφόνος Στούπας και με τις ορδές του συνεχίζει και μετά την αποχώρηση των Γερμανών τις επιδρομές και τη σφαγή στα χωριά της Κάτω Τριφυλίας και της Πυλίας.

Στη σύρραξή του αυτή με τα τελευταία υπολείμματα της εθνοπροδοσίας, ο ΕΛΑΣ πληρώνει και πάλι μ' ακριβές απώλειες. Οι δολοφόνοι του Στούπα, ηττημένοι, σκορπίζονται στις σταφίδες και στην πορεία τους προς την Πύλο αιματοκύλησαν την περιοχή, σκοτώνοντας άνανδρα, κάθε χωριάτη που δούλευε ανύποπτος στα χτήματά του. Ο αρχιπροδότης Στούπας κλείνεται στο Κάστρο της Πύλου να γλιτώσει. Μα κάποτε αποκάνει από την αντιλαϊκή λύσσα του και αυτοκτονεί.

Ετσι, στις 20 Σεπτέμβρη η Μεσσηνία είναι λεύτερη. Ο ηρωικός καπετάνιος του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα Αρης Βελουχιώτης προχωρεί σ' όλο το μάκρος, από Πύλο - Μεσσήνη, Αρκαδικά σύνορα, αποχαιρετάει το λαό και με τα 3 Συντάγματα του ΕΛΑΣ τραβάει για το κέντρο του Μωρηά.

Εκεί, στα τέλη του Σεπτέμβρη, έφτανε στην Καλαμάτα και ο αντιπρόσωπος της Κυβέρνησης «Εθνικής Ενότητας» κ. Παναγ. Κανελλόπουλος. Από την πρώτη κι όλας στιγμή φάνηκε ότι μοναδική έγνοια και αγωνία της Κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου ήταν το πώς θα περιμαζέψει, θα διατηρήσει οπλισμένους και θα μεταφέρει στην Αθήνα τους ταγματαλήτες, για τη νέα αιματοχυσία που ετοίμαζε με τους Αγγλους πάτρωνές της. Λαϊκές επιτροπές από όλα τα στρώματα ανεβοκατεβαίνουν κάθε μέρα στο ξενοδοχείο που στάθμευε ο Αντιπρόσωπος της κυβέρνησης, χωρίς να παίρνουν έστω μια αόριστη απάντηση για τα προβλήματα ζωής ή θανάτου, που τους πίεζαν.

Κι ήταν πάλι και τότε η πρωτοβουλία και πίεση των λαϊκών οργανώσεων, που έδινε μια άμεση και σωστική λύση σε πολλά αδιέξοδα. Με την υπογραφή του κ. Κανελλόπουλου του Διοικητ. Αντιπροσώπου Επαρχίας Καλαμάτας και του υποφαινόμενου σαν Διοικητικού αντιπροσώπου της Επαρχίας Μεσσήνης, εκδίδονταν για το Νομό και κυκλοφορούσαν ειδικά χαρτονομίσματα, εγγυημένα από το κράτος που θα δημιουργούνταν. Μ' αυτά πληρώθηκαν χιλιάδες υπάλληλοι που ένα δυο μήνες έμειναν απλήρωτοι και νηστικοί. Μ' αυτά άνοιξε και κινήθηκε η αγορά κι ο λαός ένιωσε ξανά ότι μπορεί μόνος του να κουμαντάρει κάθε πλευρά της ζωής του».

«Προσοχή νάρκες»

Η μάχη του Μελιγαλά Δεν τελείωσε με τη νικηφόρα έκβαση που είχε η μάχη για τον ΕΛΑΣ. Δημιουργήθηκε ένα φοβερό κλίμα που μύριζε θανατικό. Ο λαός της περιοχής ζητούσε με κάθε τρόπο να εκδικηθεί, ξεπαστρεύοντας τις εγκληματικές αυτές μορφές των ταγματασφαλιτών που είχαν διαπράξει ανήκουστα κακουργήματα σε βάρος του.

Η κατάληψη της μισητής εχθρικής εστίας από τον ΕΛΑΣ και μετά μάλιστα από τέτοιο φοβερό κόστος σε αίμα, είχε εξαγριώσει τα πράγματα. Κάποιοι αντάρτες είχαν αρχίσει να καίνε σπίτια απ' τα οποία τους χτυπούσαν και χρειάστηκε να επέμβει ο καπετάνιος Φώτης Αποστολόπουλος, για να συγκρατήσει την εκδικητική τους ορμή (1).

Για την εκδικητική μανία του κόσμου, ο Αρίστος Καμαρινός λέει σχετικά: «Είχα την ευθύνη της συγκέντρωσης των αιχμαλώτων στο Μπεζεστένι. Το έργο μας ήταν πολύ δύσκολο. Επρεπε να συγκρατήσουμε ομάδες εξοργισμένων πολιτών, οι οποίοι οπλισμένοι με τσεκούρια ορμούσαν να εκδικηθούν για τα θύματά τους. Για να περιφρουρήσουμε τους αιχμαλώτους, βάλαμε ισχυρή φρουρά στο Μπεζεστένι και γράψαμε με μεγάλα γράμματα: "Προσοχή Νάρκες!"» (2)

«Τους αιχμαλώτους», διηγείται ο Βαγγέλης Μαχαίρας, «σε πρώτη φάση τους μεταφέραμε στις αρχικές μας θέσεις. Συγκεντρώθηκαν εκεί εκατοντάδες αγανακτισμένοι Μεσσήνιοι, που φώναζαν: "Δολοφόνοι, προδότες, σκοτώσατε τους δικούς μας". Και απειλούσαν λιντσαρίσματα. Με το πιστόλι στ' αριστερό μου χέρι (το δεξί το είχα στο γύψο), τους είπα: "Δεν θα επιτρέψω να θιγεί ούτε ένας αιχμάλωτος" και τους εξήγησα: "1. Δεν ξέρουμε ποιοι κάνανε εγκλήματα. Χρειάζεται ανάκριση και 2. Αν θέλατε να εκδικηθείτε ας ερχόσαστε να λάβετε μέρος στη μάχη. Τρεις μέρες κράτησε"». (3)

Συνεχίζει ο Στάθης Κανναβός: «Οπως και στη Μεσσηνία, η ιστορία στην ένδοξη για το λαό εκείνη περίοδο περπάτησε με βήματα βαριά και απαραχάρακτα. Σπιθαμή με σπιθαμή το χώμα της έχει ποτιστεί με το αίμα χιλιάδων αγνών πατριωτών και ηρώων.

Στη μνήμη του Κώστα Ξυδέα, του Νικήτα Σούμπλη, του Αντώνη Δημόπουλου, του Γιώργη Ζερμπίνου, της Ελένης Πιερράκου, του Τάκη Μουντζουρέα, του Κώστα Μπασακίδη, του Κώστα Κανελλόπουλου, του Μήτσου Κανελλόπουλου, του Γιάννη Δρυνέα, του Θόδωρου Κορμά, του Τάκη Αλεβιζάτου, του Μήτσου Οικονομόπουλου, του Πούλου Πουλόπουλου, του Τάκη Κουλαμπά, του Νίκου Μητρόπουλου, του Κώστα Σταθόπουλου, του Κλέαρχου Συρράκου, του Χρίστου Αντωνόπουλου, του Κώστα Νέζη, του Αντώνη Νέζη, του Βασίλη Μπράβου, του Νίκου Ανδριανόπουλου, του Παναγιώτη Κατσώλη, του Παναγιώτη Μπάρτζιου, του γιατρού Ματζή, του Μήτσου Κούκλινου, του Θόδωρου Μπουμπού, του Κούτρη, του Παναγιωτακάκη και των άλλων δεκάδων νεκρών κι αθάνατων στελεχών του»(4).

Η μάχη του Μελιγαλά ήταν μια μάχη ταξική μεταξύ των δυνάμεων της λευτεριάς και κοινωνικής προόδου και της πιο μαύρης αντίδρασης.

Συμπεράσματα

Είναι θεμελιακής σημασίας το γενικότερο συμπέρασμα που προκύπτει, τόσο από τα γεγονότα στο Μελιγαλά όσο και από τα ανάλογα σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, που αφορούσαν σε συγκρούσεις του ΕΛΑΣ με τα «Τάγματα Ασφαλείας», με τον ΕΔΕΣ, με την ΕΚΚΑ και άλλες οργανώσεις: Εχθρός όλων των αστικών δυνάμεων (και των Γερμανόφιλων και Αγγλόφιλων) ήταν το λαϊκό κίνημα (ΕΑΜ) και φυσικά το ΚΚΕ, παρά τις οξύτατες αντιθέσεις που υπήρχαν ανάμεσα στις αστικές δυνάμεις, αντιθέσεις που τις έφεραν να μάχονται μεταξύ τους και με τα όπλα.

Ωστόσο, κι ενώ συγκρούονταν μεταξύ τους, ταυτόχρονα συνεργάζονταν για την αντιμετώπιση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.

Το γεγονός εξηγείται: «... η αντίθεση κεφαλαίου - εργασίας περιέχονταν στον αντιφασιστικό χαρακτήρα του πολέμου» (5). Και εκδηλώθηκε με ακόμη πιο ανοιχτό και οξύτατο τρόπο μετά την άνοιξη του 1943, όταν είχε επέλθει η στροφή στον πόλεμο σε βάρος της Γερμανίας και υπέρ της Σοβιετικής Ενωσης. Από τότε ακριβώς αναπροσαρμόστηκε πιο συγκροτημένα η στρατηγική των αστικών δυνάμεων (Εγγλέζων - ντόπιων) κατά του ΕΑΜ (όχι όμως και η στρατηγική του ΕΑΜικού κινήματος), με τις γνωστές εξελίξεις που ακολούθησαν.

Πηγές:
Κωνσταντίνος Μπρούσαλης: «Η Πελοπόννησος στο Πρώτο Αντάρτικο 1941-1945», εκδόσεις «Επικαιρότητα», σελ. 469.
Γρηγόρη Κριμπά: «Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία και τους γύρω νομούς», σελ. 334.
Στο ίδιο, σελ. 333.
Περιοδικό «Εθνική Αντίσταση», τεύχος 21, 1979.
«Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για τα 60 χρόνια από την Αντιφασιστική Νίκη των λαών», σελ. 12.

Tου
Χρήστου ΤΣΙΝΤΖΙΛΩΝΗ*
*Ο Χρήστος Τσιντζιλώνης είναι μέλος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ

«Καπό»: Μια ταινία αλήθειας και διαλεκτικής

«Καπό»: Μια άκρως επίκαιρη ταινία ,του Τζίλο Ποντεκόρβο, γνωστού από την ταινία «Η μάχη του Αλγερίου».

Είναι ταινία του 1960 και πραγματεύεται το θέμα που δυστυχώς έγινε επίκαιρο τις μέρες μας. Τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η ιστορία είναι τυπική σχεδόν. Μια νεαρή δεκαπεντάχρονη εβραιοπούλα στέλνεται μαζί με τους γονείς της σε στρατόπεδο. Οι δικοί της εκτελούνται και η ίδια από την αθωότητα βρίσκεται ξαφνικά αντιμέτωπη με τη ναζιστικά θηριωδία. Με κάποια εύνοια της τύχης και με τη βοήθεια κάποιων κρατουμένων μετατρέπεται από κρατούμενη με κίτρινο αστέρι, δηλαδή εβραία, σε κρατούμενη με μαύρο τρίγωνο, δηλαδή εγκληματίας. Όπως εξηγεί κάποιος στην ταινία: «Το μαύρο τρίγωνο στο χιτώνιο είναι για τους εγκληματίες. Οι πολιτικοί κρατούμενοι έχουν κόκκινο. Οι εβραίοι έχουν ένα κίτρινο άστρο. Τα μαύρα τρίγωνα έχουν την καλύτερη μεταχείριση. Είναι η αφρόκρεμα. Ανάμεσά τους διαλέγουν οι SS τους επίλεκτους φρουρούς για τα στρατόπεδα… Τους αποκαλούν ΚΑΠΟ.».

Έτσι λοιπόν με το μαύρο τρίγωνο και με άλλο όνομα προσπαθεί να επιβιώσει. Η ιστορία είναι τυπική των στρατοπέδων αυτών. Οι κάπο είναι ο φόβος και ο τρόμος των κρατουμένων. Πιο αδυσώπητοι ενίοτε από τους SS. Ο Πρίμο Λέβι στα βιβλία για τα στρατόπεδα αναφέρεται με ιδιαίτερο τρόπο σε αυτούς, τονίζοντας πως εκεί όπου το στρατόπεδο ήταν εβραϊκό ως κάπο ορίζονταν εβραίοι, οι οποίοι αναλαμβάνουν να κάνουν τη βρώμικη δουλειά για λογαριασμό των γερμανών, ακόμα και να επιλέξουν και να οδηγήσουν στο κρεματόριο τους ομοφύλους τους.

Η μικρή εκπορνεύεται για να φάει και εν συνεχεία γίνεται κάπο που τρομοκρατεί τις συντρόφισσές της. Αλλά τα γεγονότα και οι άνθρωποι δεν είναι μια μονοσήμαντη κατασκευή. Ο σκηνοθέτης είναι βαθύς γνώστης της διαλεκτικής και μας οδηγεί σε συνεχείς ανατροπές που αποκαλύπτουν και την ήττα των ανθρώπων και το μεγαλείο τους. Η εικόνα είναι ακριβής. Ο Ποντεκόρβο πριν από κάθε ταινία του μελετούσε εξονυχιστικά το θέμα. Γι’ αυτό και μπορεί να διεισδύσει στην ουσία των συγκρούσεων, κοινωνικών, πολιτικών και συναισθηματικών. Δεν κάνει μελό. Δεν δηλώνει πως η αγάπη μπορεί να υπερβεί τη μαυρίλα του κόσμου. Λέει πως η υπέρβαση είναι μια βαριά θυσία.

Μέσα στο στρατόπεδο όλα συντελούνται σε ακραίες καταστάσεις. Εκεί τα αισθήματα, οι σχέσεις, οι συγκρούσεις είναι απόλυτα στοιχεία. Όχι στην πιο καθαρή μορφή αλλά στην πιο αμείλικτη. Κάθε επιλογή ισορροπεί μεταξύ ζωής και θανάτου. Διάβασα σε κάποιο σχόλιο πως ο σκηνοθέτης δεν αποφεύγει το μελό. Το θεωρώ σχόλιο ανοήτου. Και του εύχομαι να μη βρεθεί ποτέ αντιμέτωπος με αμείλικτα ερωτήματα και καταστάσεις όπου όλα κρέμονται σε μια λεπτή κλωστή.

Αξιοπρόσεκτη είναι και η φιγούρα της ρωσίδας κρατούμενης, που απ’ όταν έρχεται στο στρατόπεδο, το 1941 ακόμα, σαν λίγο σαλεμένη δείχνει, επαναλαμβάνει με επιμονή πως θα ’ρθει ο Κόκκινος Στρατός να τους ελευθερώσει. Εκείνο το χειμώνα του '41 αυτό ακούγεται σαν ανέκδοτο στο φοβισμένο στρατόπεδο. Όλοι θα το ήθελαν αλλά κανείς δεν το πιστεύει. Αλλά εν τέλει λίγα χρόνια μετά τα πυροβόλα του Κόκκινου Στρατού ακούστηκαν στο βάθος.

Ο Τζίλο Ποντεκόρβο, είναι μια από τις εξαιρετικές μορφές του ιταλικού και του παγκόσμιου κινηματογράφου. Πήρε μέρος στην αντίσταση κατά των γερμανών και των ιταλών φασιστών, έγινε μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος της Ιταλίας, από το οποίο αποχώρησε το 1956, μετά τη σοβιετική εισβολή στην Ουγγαρία, παρέμεινε μαρξιστής και Αριστερός και δημιούργησε μερικές αριστουργηματικές ταινίες, με κορυφαίες τη «Μάχη του Αλγερίου» και το «Κουεμάντα». Το χειμώνα η New Star, η εταιρεία που έχει τη διανομή του «Καπό», προγραμματίζει ένα αφιέρωμα στον σκηνοθέτη, με την προβολή των τριών ταινιών που προαναφέρθηκαν.

Εν κατακλείδι, το «Καπό» είναι μια ταινία που πρέπει να δούμε, για την αλήθεια της και τη διαλεκτική της.

Σκηνοθεσία: Gillo Pontecorvo. Σενάριο: Gillo Pontecorvo, Franco Solinas. Μουσική: Carlo Rustichelli. Πρωταγωνιστές: Σούζαν Στράσμπεργκ (γνωστή για την ερμηνεία της στο «Ημερολόγιο της Αννας Φρανκ»), Λόρεν Τερζιέφ, Εμανουέλ Ριβά (γνωστή από την ταινία «Χιροσίμα Αγάπη Μου»), Πάολα Πιταγκόρα, κ.ά.

Γιατί ο καπιταλισμός ξεκίνησε από τη Δυτική Ευρώπη;

Γιατί ο καπιταλισμός ξεκίνησε από τη Δυτική Ευρώπη; 

13 Ιουνίου 1381: ο Ριχάρδος ΙΙ συναντά εξεγερμένους χωρικούς. Μινιατούρα του 1470 από τα Χρονικά του Jean Froissart.

Κείμενο – μετάφραση: Ευθύμης Τσιλικίδης  [1]

Στο 12ο αιώνα το ανατολικό ημισφαίριο περιελάμβανε μια σειρά από αυτοκρατορίες και  μικρούς κόσμους, πολλοί από τους οποίους συνδέονταν μεταξύ τους στα άκρα τους. Την εποχή εκείνη μια εστία εμπορίου αποτελούσε η Μεσόγειος με τις ιταλικές πόλεις-κράτη, το Βυζάντιο και κάποια τμήματα της Βόρειας Αφρικής. Το σύμπλεγμα Ινδικού ωκεανού -Κόκκινης Θάλασσας σχημάτιζε άλλη μία. Τρίτη ήταν η κινεζική περιοχή, τέταρτη η Κεντρική Ασία της Μογγολίας και της Ρωσίας και πέμπτη η περιοχή της Βαλτικής. Η Δυτική Ευρώπη ήταν από οικονομική άποψη μια περιθωριακή περιοχή με φεουδαρχική οργάνωση.

Κρίση της φεουδαρχίας

Ο προσανατολισμός των αγροτικών οικονομιών στην περίοδο της φεουδαρχίας ήταν στραμμένος όχι μόνο προς την αυτοσυντήρηση αλλά και προς την αγορά. Αν και οι περισσότερες εμπορικές δραστηριότητες αφορούσαν την τροφή και τα χειροτεχνήματα και διεξάγονταν κυρίως σε κοντινές αποστάσεις, η φεουδαρχία δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως αντίθετη με το εμπόριο. Στη Δυτική Ευρώπη ήταν ένα σύνολο από μικρές σφαίρες οικονομιών, των οποίων ο πληθυσμός και η παραγωγικότητα, αν και αργά, αυξανόταν. Ωστόσο, αυτό δεν είχε μεγάλη σημασία για το βιοτικό επίπεδο της πλειοψηφίας των χωρικών. Είναι ευνόητο πως οι νομικοί μηχανισμοί διασφάλιζαν ότι το κύριο μέρος του πλεονάσματος πήγαινε στους γαιοκτήμονες που είχαν τους τίτλους ευγενείας και τον έλεγχο των δικονομικών μηχανισμών.

Αν και η κλίμακα αυτών των δραστηριοτήτων επεκτεινόταν, στο 14ο αιώνα σταμάτησε εξαιτίας μιας βαθιάς κρίσης. Μιας κρίσης στη διάρκεια της οποίας ξεκίνησε ένας υφεσιακός κύκλος, ο οποίος οξύνθηκε στις αρχές του εκατονταετούς πολέμου και οδήγησε σε αύξηση των φόρων, πτώση της παραγωγικότητας, μείωση των διαθέσιμων κεφαλαίων και, τελικά, αύξησης των τιμών. Η κατάληξη ήταν η αποτελμάτωση της οικονομίας, τα ελλείμματα σε βασικά αγαθά, οι επιδημίες και η πολύ αισθητή σε ορισμένες περιοχές μείωση του πληθυσμού.

Η κρίση, που συνοδεύτηκε από ασυνήθιστου βαθμού κοινωνικές συγκρούσεις, δεν μπορεί να ερμηνευθεί ως απλή συγκυρία ενός κυκλικού φαινομένου (όπως επιχειρήθηκε αρχικά) αλλά ως η αποφασιστική κρίση του συστήματος της φεουδαρχίας, η οποία άσκησε τεράστιες πιέσεις για αλλαγή. Κύρια αιτία ήταν η χαμηλή επανεπένδυση των κερδών στη γεωργία με στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας, κάτι που οφειλόταν στους εγγενείς περιορισμούς του συστήματος ανταμοιβών της φεουδαρχικής κοινωνικής οργάνωσης. Η κρίση επιχειρήθηκε να αποδοθεί και στη δυσχερή κλιματολογική αλλαγή, στις επιδημίες και στην υποβάθμιση των εδαφών. Χωρίς να αναιρείται η συμβολή των άλλων εξηγήσεων (η κρίση του φεουδαλισμού απεικονίζει συνδυασμό γεγονότων), η σημασία των δομών της φεουδαρχίας για τη μείωση της παραγωγικότητας φαίνεται πως είναι καθοριστική, γιατί μας δίνει τη δυνατότητα να εξηγήσουμε την εμφάνιση της καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας στη συγκεκριμένη  περιοχή.

Με αυτή τη θεώρηση και με δεδομένη την ανεπαρκή τεχνολογική πρόοδο από όπου θα μπορούσαν να βρεθούν λύσεις, γίνεται εμφανές ότι η αύξηση του οικονομικού μεριδίου που μοιραζόταν ήταν αναγκαία, αλλά ταυτόχρονα αποτελούσε ένα δισεπίλυτο πρόβλημα. Έτσι εξηγείται και η προσπάθεια της Δύσης του 15ου-16ου αιώνα να εξαπλωθεί με σκοπό την εύρεση νέων γαιών και πληθυσμού προς εκμετάλλευση.

Ανάδυση του ισχυρού κράτους

Στην πολιτική σφαίρα η μείωση των εισοδημάτων και η αδυναμία των ευγενών να ανταπεξέλθουν στην κρίση, τους έκανε προθυμότερους να δεχτούν την κυριαρχία του κράτους ως μηχανισμού εξυπηρέτησης και των δικών τους συμφερόντων, τα οποία δεν μπορούσαν οι ίδιοι, πλέον,  να υπερασπιστούν επαρκώς. Επιπρόσθετα, οι τεχνολογικές εξελίξεις στην τέχνη του πολέμου, οι αυξημένες ανάγκες στρατολόγησης και η συχνότητα των αγροτικών εξεγέρσεων συνέβαλαν στην ανάγκη της ανάδυσης ενός ισχυρού κράτους.

Ήδη από τον 12ο και 13ο αιώνα δημιουργήθηκε μια ισχυρή γραφειοκρατία σε Αγγλία, Γαλλία, Ισπανία και Γερμανία, ικανή να συλλέγει τους φόρους και να αυτοσυντηρείται. Οι φόροι ισχυροποίησαν το  κράτος του βασιλιά σε σχέση με τους ευγενείς που έχασαν ένα δικό τους έσοδο. Αυτός ο δυσμενής συσχετισμός δυνάμεων εντάθηκε ακόμη περισσότερο από τη νομισματική πολιτική, που έπληξε τα σταθερά εισοδήματα των ευγενών.

Κύριος σύμμαχος του ηγεμόνα έγινε τώρα, στη θέση των ευγενών, η γραφειοκρατία. Παράλληλα, η σύγκρουση συμφερόντων ευγενών-βασιλιά γέννησε τα κοινοβούλια, σώματα που η κάθε πλευρά επεδίωκε να επηρεάζει.

Αυτή η μορφή κράτους είχε ξεκινήσει να υπάρχει από τον 12ο και 13ο αιώνα, όπου, αν όχι τα σύνορα, τουλάχιστον τα όρια μεταξύ χωρών  όπως η Γαλλία, Αγγλία, Ισπανία ορίστηκαν από πολέμους ανάμεσά τους. Το κυριότερο, βέβαια, είναι ότι αποφασίστηκε να υπάρχουν όρια, κάτι που σημαίνει μια θεμελιακή αλλαγή στην πολιτική δομή της Δυτικής Ευρώπης κατά την περίοδο της εμπορικής και γεωργικής ευημερίας, από τα μέσα του 12ου ως το ξεκίνημα του 14ουαιώνα.

Αυτοί οι κρατικοί μηχανισμοί βοήθησαν στη δημιουργία μιας παγκόσμιας αγοράς με αυξημένη παραγωγικότητα πρώτα στη γεωργία και μετά στη βιομηχανία, που πάλι στηριζόταν στην ιδιοποίηση του πλεονάσματος, αλλά όχι πλέον με τη μορφή φόρου υποτέλειας ή φεουδαρχικών ενοικίων. Επίσης, συνέβαλαν αποτελεσματικά στην καταστολή και στον συστηματικό έλεγχο του εργατικού δυναμικού.

Πορτογάλοι έμποροι στην Ιαπωνία. Λεπτομέρεια από πίνακα που αποδίδεται στον KanoNaizen, 1570-1616.

Πορτογαλία: ποντοπόρα και πρωτοπόρα

Η χώρα που ανέλαβε την πρωτοβουλία για την εύρεση λύσης στο πρόβλημα της κρίσης του φεουδαλισμού ήταν η Πορτογαλία. Αν και οι εξερευνήσεις και οι επεκτάσεις των Ευρωπαίων είχαν ξεκινήσει νωρίτερα, η πραγματική λύση βρισκόταν στην ατλαντική εξάπλωση.

Γιατί η Πορτογαλία; Η απάντηση μπορεί να δοθεί αναφορικά με τα κίνητρα και τις δυνατότητες που είχε η συγκεκριμένη χώρα.

Γενικά, στην Ευρώπη, η ζήτηση χρυσού για εξαγωγή στην Ανατολή αλλά κυρίως για νομισματική χρήση αποτελούσε ένα κίνητρο για εξερευνήσεις. Η χρήση του σπάνιου πολύτιμου μετάλλου στα νομίσματα κατοχύρωνε την αξία τους ανεξάρτητα με την αστάθεια που μπορεί να υπήρχε στην κοινωνική οργάνωση ή τις διακυμάνσεις της νομισματικής πολιτικής.

Επίσης, μακροπρόθεσμα, η ανάγκη της Δ. Ευρώπης σε βασικά προϊόντα όπως τροφή και καύσιμα ήταν αυξημένη εξαιτίας τεχνολογικών καινοτομιών στη γεωργία και βιομηχανία. Η Ευρώπη είχε βρει την «εσωτερική Αμερική» της, όπως λέει ο Braudel, στα βόρεια δάση και στα μεσογειακά λιβάδια. Αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό. Στα άκρα υπήρξε εξάπλωση και, ειδικά για την Πορτογαλία, έγινε προς τα ατλαντικά νησιά με τις αποδοτικές μονοκαλλιέργειες που παρείχαν δημητριακά, ζάχαρη, βαφές, κρασί. Η ζάχαρη ήταν πολύ επικερδής και θρεπτική, ωστόσο  εξαντλούσε γρήγορα τα εδάφη δημιουργώντας ολοένα την ανάγκη για εύρεση και καλλιέργεια νέων περιοχών.

Μια ακόμη αιτία της πορτογαλικής εξάπλωσης ήταν και η επέκταση των αλιευτικών περιοχών. Επιπλέον, το ξύλο ως καύσιμο και υλικό για τη ναυπήγηση πλοίων και την οικοδόμηση σπιτιών είχε οδηγήσει στην αποψίλωση των δασών της δυτικής και μεσογειακής Ευρώπης. Κατά συνέπεια το απαραίτητο ξύλο έγινε στην Ιβηρική χερσόνησο και αλλού ένα εισαγόμενο είδος από τη Βαλτική. Τέλος, υπήρχε έντονη ζήτηση για βασικά υλικά ρουχισμού.

Πέρα από τις ανάγκες σε αγαθά, την εξάπλωση ευνόησαν και οι επαγγελματικές ανάγκες διαφόρων ομάδων όπως οι στρατιωτικοί ή οι φιλοδοξίες των νεότερων (μη πρωτότοκων) γιων ευγενών που δεν είχαν γη, αλλά δεν τους έλειπαν τα προσωπικά κίνητρα για απόκτηση περιουσίας. Αντίθετα, απόψεις που υποστηρίζουν ότι η εξάπλωση ήταν συνέπεια του υπερπληθυσμού ή του πνεύματος των σταυροφόρων δεν μπορούν να τεκμηριωθούν.

Εκτός από τα κίνητρα, είναι σημαντικό να εξεταστούν και οι (πολλές) δυνατότητες που είχε η Πορτογαλία να αναλάβει την πρωτοβουλία της εξάπλωσης. Η θέση στο χάρτη, η εμπειρία από το μακρινό εμπόριο, η διαθεσιμότητα γενοβέζικων κεφαλαίων, η σχετικά μεγαλύτερη αστικοποίηση και πυκνή χρήση νομισμάτων εξαιτίας της γειτνίασης με την ισλαμική μεσογειακή ζώνη, η δύναμη του κρατικού της μηχανισμού και τα συνακόλουθά της, όπως η σταθερότητα,  το ειρηνικό κλίμα που ευνοούσε την επιχειρηματικότητα, η λειτουργία του ίδιου του κράτους ως επιτυχημένου επιχειρηματία και, τελικά, η μεγιστοποίηση της επιθυμίας και της δυνατότητας από πολλές κοινωνικές ομάδες εκτός από το κράτος, όπως οι ευγενείς, η εμπορική αστική τάξη (ντόπια και ξένη), ακόμη και το ημιπρολεταριάτο των πόλεων, που, στο ζήτημα αυτό είχαν κοινά συμφέροντα, έδωσαν την πρωτοπορία στην Πορτογαλία, η οποία, σημειωτέον, δεν γνώρισε τις συνέπειες του εξοντωτικού μακροχρόνιου πολέμου που ταλαιπώρησε τους Ευρωπαίους.

Ανοιξιάτικο πρωινό στο παλάτι, του QiuYing (1494–1552). Πολυτέλεια και παρακμή στην ύστερη περίοδο των Μινγκ.

Κινεζική αυτοκρατορία: ανθεκτική αλλά εσωστρεφής

Γιατί, ωστόσο, ο καπιταλισμός προέκυψε από την ευρωπαϊκή κοσμοοικονομία και όχι από μια κοσμοκρατορία, όπως η Κίνα εκείνης της εποχής;

Καταρχάς, είναι πολύ αμφίβολο ότι στην εποχή που αναφερόμαστε υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα σε Ευρώπη και Κίνα στον πληθυσμό, στην έκταση, στην οικονομία και στο τεχνολογικό επίπεδο της γεωργίας ή της ναυτικής μηχανικής. Οι συγκεκριμένοι παράγοντες δεν φαίνεται να έπαιξαν κάποιον ιδιαίτερο ρόλο.

Αντίθετα, σε σχέση με τις ευρωπαϊκές φεουδαρχικές δομές παρατηρείται μια σημαντική διαφορά. Στην κινεζική αυτοκρατορία  υπήρχε μια ανώτερη τάξη που, κάνοντας χρήση των υψηλών αξιωμάτων που κατείχε στον κρατικό μηχανισμό, πλούτιζε παίρνοντας μερίδια από κρατικούς και θρησκευτικούς κλήρους ή γενικά δημόσια εισοδήματα[2].Οι δεσμοί αυτής της τάξης με τον αυτοκρατορικό συγκεντρωτισμό αποδείχθηκαν πιο ανθεκτικοί στις πιέσεις απ’ ότι η φεουδαρχία, η οποία, πρόσφερε μεν ανεξαρτησία στους γαιοκτήμονες, ταυτόχρονα όμως τους κατέστησε ευάλωτους στις αγροτικές εξεγέρσεις, στις οικονομικές κρίσεις και βαθμιαία τους οδήγησε στην υποταγή στην ιεραρχία του ισχυρού βασιλιά και του γραφειοκρατικού κράτους. Έτσι η αστάθεια της φεουδαρχίας ως κοινωνικοοικονομικού συστήματος έγινε τελικά και η αιτία για τον κοινωνικό μετασχηματισμό της Δυτικής Ευρώπης, την ίδια στιγμή που οι παραδοσιακές δομές της αυτοκρατορικής Κίνας αποδεικνύονταν ανθεκτικότερες.

Επιπρόσθετα, στο πεδίο της πολιτικής, στην Κίνα δεν υπήρξε συναίνεση των κοινωνικών ομάδων για εξάπλωση. Αντίθετα οι εσωτερικές διαμάχες των δυο κυρίαρχων τάξεων, μιας συντηρητικής υπερασπίστριας της παράδοσης και μιας πρωτοπόρας που αναζητούσε εξάπλωση, είχαν ως μόνη συνέπεια τη μεγαλύτερη εκμετάλλευση των Κινέζων αγροτών.

Συμπερασματικά, ο λόγος που δεν προέκυψε μια καπιταλιστική κοσμοοικονομία στην Κίνα ήταν η ίδια η αυτοκρατορική πολιτική οργάνωση που, δυσκίνητη και εσωστρεφής  καθώς ήταν, δεν ενδιαφερόταν αλλά και δεν επέτρεπε καινοτόμα εγχειρήματα.

Τρεις προϋποθέσεις αποδείχθηκαν, τελικά, καθοριστικές για την εγκαθίδρυση μιας καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας: η εξάπλωση του γεωγραφικού μεγέθους του κόσμου που συζητάμε, η ανάπτυξη ποικίλων μεθόδων για τον ικανοποιητικό έλεγχο των εργατών σε διαφορετικά προϊόντα και ζώνες και η δημιουργία ισχυρών κρατικών μηχανισμών εκεί όπου θα φτιάχνονταν τα κράτη-πυρήνες της καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας. Η Δυτική Ευρώπη ήταν η περιοχή που τις πληρούσε όλες.

---

[1] Το κείμενο αποτελεί μια πολύ σύντομη περίληψη της αναλυτικής αιτιολόγησης που παρουσιάζει ο Immanuel Wallerstein στο βιβλίο του The Modern World-System, Capitalist Agriculture and the origins of the European world-economy in the sixteenth century, Academic Press, London: (1974), το οποίο δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά.

[2] Ο Max Weber χρησιμοποιεί γι’ αυτό το σύστημα ιδιοποίησης τον όρο prebendalism, για τον οποίο ωστόσο δεν συναντούμε στα ελληνικά μια καθιερωμένη μεταφραστική επιλογή.