Μια «Γκερνίκα» για τον Μπελογιάννη

 Η εκτέλεση του αγωνιστή της Αριστεράς σε πίνακα του Ντε Φράνσια «Τα νιάτα μου σφραγίστηκαν από την απειλή του φασισμού: πρώτα από τον ισπανικό εμφύλιο και κατόπιν από τον Β΄ Παγκόσμιο» θυμάται ο 90χρονος Πίτερ ντε Φράντσια, δημιουργός του πίνακα «Η εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη». Ο ζωγράφος, ο οποίος έχει γίνει γνωστός στη Μεγάλη Βρετανία για την έντονη πολιτική και κοινωνική στράτευση των έργων του, εξηγεί στο «Βήμα» τι ήταν αυτό το οποίο τον ώθησε να ασχοληθεί με το θέμα: «Σπούδαζα Τέχνη στις Βρυξέλλες και δραπέτευσα στην Αγγλία όταν εισέβαλαν οι Γερμανοί.Προφανώςη αντίσταση μου ασκούσε μεγάλη έλξη. Για ένα διάστημα μετά τον πόλεμο έζησα στην Ιταλία και μοιράστηκα ένα μικρό διαμέρισμα με τον ζωγράφο Ρενάτο Γκουτούζο, ο οποίος υπήρξε παρτιζάνος και ορκισμένος αντιφασίστας. Μέσα από όλες αυτές τις συγκρούσειςοι κομμουνιστές και οι σοσιαλιστές βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή της αντίστασης κατά του φα σισμού.Τότε διαμόρφωσα και εγώ τις πολιτικές μου απόψεις. Από τη στιγμή που γεννήθηκα και μεγάλωσα στη Γαλλίαδιατήρησα επαφές με την πολιτική σκέψη εκεί και είχα πλήρη ενημέρωση για τις αντιδράσεις τις οποίες προκάλεσε η καταδίκη του Μπελογιάννη από προσωπικότητες όπως ο Σαρτρ, ο Πικάσο και πολλοί άλλοι».

Γεννημένος στις 25 Ιανουαρίου 1921 στη Νότια Γαλλία, ο Ντε Φράντσια μεγάλωσε στο Παρίσι. Το 1939 πήγε για σπουδές στις Βρυξέλλες. Μετά τη γερμανική εισβολή εγκατέλειψε την πόλη με ένα ποδήλατο και κατάφερε να φθάσει στην Αγγλία και να καταταγεί εθελοντής στον βρετανικό στρατό. Ο καλλιτέχνης λέει ότι η εκτέλεση του ηγετικού στελέχους του ΚΚΕ στις 30 Μαρτίου 1952, η οποία κατεγράφη ως ένα από τα σκληρότερα παραδείγματα των μετεμφυλιακών αντικομμουνιστικών διώξεων, τον άγγιξε βαθιά: «Ζωγράφισα τον πίνακα γρήγορα,ύστερα από έναμόνοπροσχέδιο, υπό τη συναισθηματική επιρροή των ίδιων των γεγονότων. Τότε ζούσα ήδη στην Αγγλία και, παρ΄ ότι η αίσθησή μου είναι ότι η αντίδραση εδώ ήταν μάλλον μικρότερη από ό,τι στη Γαλλία, στον κύκλο των επαφών μου η εξέλιξη αυτή είχε μεγάλη επίπτωση».

Ποια είναι όμως η πραγματική φιλοδοξία του καλλιτέχνη σχετικά με τη μελλοντική «διαδρομή» του έργου; «Το θέμα αντανακλά ένα σημαντικό γεγονός της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, επομένωςη φυσική κατάληξη του πίνακα δεν μπορεί παρά να είναι στην Ελλάδα» λέει. «Θα ήθελα κάποια στιγμή να αποτελέσει κομμάτι της μόνιμης συλλογής ενός ελληνικού μουσείουέτσι ώστε πολλοί άνθρωποι να έχουν την ευκαιρία να τον βλέπουν και να θυμούνται ό,τι έγινε». Από έναν σύνδεσμο στη Wikipedia ανακάλυψε ο Βασίλης Καραβάς τον εν λόγω πίνακα του Ντε Φράντσια. Ο 28χρονος από την Κόρινθο, ο οποίος τα τελευταία χρόνια ζει και εργάζεται ως προγραμματιστής ηλεκτρονικών υπολογιστών στο Λονδίνο, ασχολείται πολύ με την Ιστορία και κυρίως με τις περιόδους εκείνες τις οποίες δεν διδάχθηκε στο σχολείο. «Η μεταπολεμική εποχή με ελκύει ιδιαίτερα» λέει ο ίδιος, εξηγώντας παράλληλα και το ενδιαφέρον του για τον «άνθρωπο με το γαρίφαλο». Μέσα από αυτό το πρίσμα ο νεαρός εκδήλωσε αμέσως ενδιαφέρον για τον πίνακα του Ντε Φράντσια. «Τον Σεπτέμβριο του 2010απευθύνθηκα στην γκαλερί του Τζέιμς Χέιμαν στο Λονδίνο, η οποία αντιπροσωπεύει τον ζωγράφο, όπου όμωςμε πληροφόρησαν πως το έργο αφενός δεν έχει εκτεθεί ποτέ, αφετέρου δεν διατίθεται προς πώληση,καθώς βαθιά επιθυμία του ιδίουείναι να καταλήξει σε κάποιο ελληνικό μουσείο» λέει ο Βασίλης Καραβάς.

Ο κριτικός κινηματογράφου Ορέστης Ανδρεαδάκης, μάλιστα, φίλος της οικογένειας Ντε Φράντσια στην Ελλάδα, είχε ήδη αναλάβει σχετικές διαπραγματεύσεις. Μέσα σε λίγους μήνες από τις πρώτες επαφές του Βασίλη Καραβά τα δεδομένα άλλαξαν.Τον Ιανουάριο του 2011 και με αφορμή τα 90χρονα του καλλιτέχνη η γκαλερί διοργάνωσε την τέταρτη ατομική έκθεση του Ντε Φράντσια,η οποία ήταν παράλληλα και η πρώτη μεγάλης κλίμακας παρουσίαση έργων του ύστερα από αυτήν της Tate Βritain το 2006. Τότε οι υπεύθυνοι πληροφόρησαν τον νεαρό Ελληνα ότι το έργο (το οποίο,ας σημειωθεί,έχει συμπεριληφθεί στον τόμο με τίτλο «1.001 πίνακες που πρέπει να δεις προτού πεθάνεις» του Stephen Farthing,Λονδίνο,2008) επρόκειτο επιτέλους να εκτεθεί αλλά και να διατεθεί προς πώληση αφού οι διαπραγματεύσεις με τους ελληνικούς φορείς δεν είχαν καταλήξει σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο.

 «Πήγα και βρήκα τους υπευθύνους της γκαλερί,όπου τους εξήγησα ότι δεν γνωρίζω πολλά από τέχνη αλλά θα μου άρεσε να αποκτήσω έναν πίνακα με ιστορική σημασία» αφηγείται και πάλι ο Βασίλης Καραβάς.Και προσθέτει: «Ο ίδιος ο καλλιτέχνης με επέλεξε, παρ΄ ότι είχε και άλλες προσφορές με πολύ περισσότερα χρήματα.Εγώτον αγόρασα έχοντας αναλάβει ορισμένες ηθικές,ας πούμε,δεσμεύσεις:αφενός ότι ο πίνακας θα δοθεί προς έκθεση σε κάποιο ελληνικό μουσείο και αφετέρουότι σε περίπτωση μεταπώλησης θα προηγηθεί και πάλι κάποιο ελληνικό μουσείο ή ένας συλλέκτης διατεθειμένος να αναλάβει τις ίδιες ηθικές δεσμεύσεις». Σε πρώτη φάση,πάντως,ο νεαρός παραδέχεται ότι θα προτιμούσε να εκτεθεί το έργο πρώτα στη Μεγάλη Βρετανία,και δη στην Tate Βritain,καθώς με τον τρόπο αυτόν θα λάβει διεθνή δημοσιότητα, θα γραφτούν περισσότερες μελέτες και θα υπάρξουν αντιστοίχως περισσότερες αναφορές στο Διαδίκτυο.

«Πατρίδα ή θάνατος»!

Του Νίκου Μπογιόπουλου

Ο Φιντέλ Κάστρο στις 8 Γενάρη 1959 φτάνει στην Αβάνα. Ήδη η Επανάσταση έχει επικρατήσει από την 1 Γενάρη με την θριαμβευτική είσοδο του Τσε Γκεβάρα στην πρωτεύουσα. Ο Κάστρο δηλώνει: «Ζούμε μια αποφασιστική στιγμή της ιστορίας μας. Η τυραννία έπεσε. Απέραντη είναι η λαϊκή χαρά. Έχουμε όμως ακόμα πολλά να κάνουμε. Δεν έχουμε την αυταπάτη να πιστεύουμε ότι από δω και μπρος όλα θα είναι εύκολα. Ισως στο μέλλον όλα θα 'ναι ακόμα πιο δύσκολα»...

Ο Κόλπος των Χοίρων

Τα λόγια του Κάστρο αποδεικνύονται προφητικά. Στις 13 Απρίλη 1961 εκδηλώνεται η ανοιχτή επέμβαση των ΗΠΑ εναντίον της Κούβας. Ανάμεσα στους νεκρούς από την έκρηξη που θα καταστρέψει το εμπορικό πολυκατάστημα «Ελ Ενκάντο» είναι και ο Φε ντε Βάγιε, μία από τις ηγετικές μορφές της επανάστασης. Δύο μέρες αργότερα, στις 15 Απρίλη, βομβαρδιστικά Β-26 ξεκινούν από την αμερικανική βάση στη Νικαράγουα τις αεροπορικές τους επιδρομές ενάντια στην Κούβα.

Στις 16 του Απρίλη μετά την ομαδική δημόσια κηδεία των θυμάτων των βομβαρδισμών, ο Φιντέλ Κάστρο πάνω σε μια πρόχειρη εξέδρα που έχει στηθεί στην Αβάνα και υπό τις επευφημίες μιας τεράστιας διαδήλωσης εθνικοποιεί όλες τις Αμερικάνικες εταιρείες και ανακηρύσσει τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα της επανάστασης: «Πόσο βοήθησαν αυτά τα γεγονότα το λαό μας να διδαχθεί! Αυτά τα μαθήματα είναι πολύτιμα, είναι οδυνηρά, είναι αιματηρά, αλλά πόσα ο λαός δεν απεκόμισε ως γνώση. Οι ιμπεριαλιστές – ήταν τα λόγια του Κάστρο - δεν μπορούν να μας συγχωρέσουν που είμαστε εδώ κάτω από τη μύτη τους ή να βλέπουν να οικοδομούμε την επανάστασή μας, μία σοσιαλιστική επανάσταση, ακριβώς στο υπογάστριο των Ηνωμένων Πολιτειών»...

Ο επαναστατικός στρατός της Κούβας ξεκινάει για το μέτωπο στον Κόλπο των Χοίρων. Ηταν η πρώτη ήττα του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού στην αμερικάνικη ήπειρο.

   

 Την επόμενη μέρα, στις 17 Απριλίου 1961, οι κουβανέζικοι ραδιοσταθμοί μεταδίδουν μήνυμα του Φιντέλ Κάστρο με το οποίο ο λαός της Κούβας πληροφορούνταν ότι τα χαράματα της ίδιας ημέρας πλοία και αεροπλάνα των ΗΠΑ, σε συνεργασία με εγχώριους συνεργάτες τους, πατήσανε πόδι σε διάφορα σημεία του νησιού. Ο πιο συγκροτημένος πυρήνας τους είχε αποβιβαστεί στον Κόλπο των Χοίρων. Ο επαναστατικός στρατός της Κούβας ξεκινάει για το μέτωπο στον Κόλπου των Χοίρων. Η πρώτη ανοιχτή απόπειρα ανατροπής της επανάστασης στην Κούβα καταλήγει σε θριαμβευτική για τον κουβανέζικο λαό ήττα του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού.

Το εμπάργκο

Λίγους μήνες μετά το φιάσκο των ΗΠΑ στον Κόλπο των Χοίρων, ο εμπνευστής της εισβολής Αμερικανός Πρόεδρος Κένεντι θέτει σε πλήρη εφαρμογή (Φεβρουάριος 1962) το εγκληματικό οικονομικό, εμπορικού και χρηματοπιστωτικό εμπάργκο των ΗΠΑ εναντίον της Κούβας. Το εμπάργκο που μέχρι πέρσι υπολογιζόταν ότι οι ζημιές που έχει προκαλέσει στην κουβανέζικη οικονομία ξεπερνούν το 1 τρισεκατομμύριο 66 δισεκατομμύρια δολάρια.

Το εμπάργκο διαρκεί πάνω από 50 χρόνια με ένα και μόνο στόχο: Την καταστροφή του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού συστήματος που έχει επιλέξει ο κουβανικός λαός ασκώντας το δικαίωμά του για αυτοδιάθεση και κυριαρχία. Ο χαρακτήρας του εμπάργκο είναι δολοφονικός. Φτάνει μέχρι την απαγόρευση εισαγωγής στην Κούβα ιατρικών αναλώσιμων και υλικών, φαρμάκων που χρησιμοποιούνται σε καρδιολογικές παθήσεις, σε ειδική διατροφή με θρεπτικές ουσίες για τα πρόωρα νεογέννητα βρέφη, σε σκευάσματα για τη θεραπεία παιδιών που έχουν υποστεί σοβαρά εγκαύματα, σε φάρμακα για το Αλτσχάιμερ, σε τρόφιμα, σε υλικοτεχική υποδομή για την Παιδεία και φυσικά εξαπλώνεται σε όλους τομείς της οικονομίας, από την κατασκευαστική βιομηχανία και το εμπόριο μέχρι τις διεθνείς χρηματοοικονομικές συναλλαγές της Κούβας.

Ο ιμπεριαλιστικός χαρακτήρας του εμπάργκο είναι πρόδηλος. Οι ΗΠΑ – και επί προεδρίας Ομπάμα – συνέχιζαν να εφαρμόζουν τους «νόμοι Τοριτσέλι και Χελμς Μπάρτον» μέσω των οποίων η κυβέρνηση των ΗΠΑ έχει αναλάβει παράνομα το δικαίωμα να νομοθετεί εξ ονόματος άλλων χωρών σε ό,τι αφορά τις σχέσεις τους με την Κούβα! Στο πλαίσιο αυτών των νόμων οποιοδήποτε εμπορικό πλοίο από οποιαδήποτε χώρα αράξει σε κουβανικό λιμάνι, οποιαδήποτε εταιρεία ή τράπεζα άλλης χώρας έρθει σε συναλλαγή με την Κούβα, υφίσταται τον αποκλεισμό ή την επιβολή προστίμων από τις ΗΠΑ! Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ανακοίνωση του υπουργείου Οικονομικών των ΗΠΑ (12 Ιούνη του 2012) για την επιβολή προστίμου 619 εκατομμυρίων δολαρίων στην ολλανδική τράπεζα «ING» με την κατηγορία ότι  πραγματοποιούσε συναλλαγές από το 1990 έως το 2007 από επιχειρήσεις χωρών που συνεργάζονταν με την Κούβα...

Κάστρο: Θα πεθάνω και δεν θα το πιστεύουν!

Φυσικά η διαρκής επίθεση κατά της Κούβας δεν είναι μόνο οικονομική. Τα σαμποτάζ, οι προβοκάτσιες και οι «κρυφές» επεμβάσεις εναντίον της Κούβας όλα αυτά τα χρόνια έχουν επιφέρει το θάνατο σε πάνω από 3.000 Κουβανούς.   

Το χρήμα για αντικουβανική προπαγάνδα ρέει άφθονο: Μόνο τη δεκαετία 1997 – 2007 οι ΗΠΑ διέθεσαν στον ραδιοτηλεοπτικό τους πόλεμο ενάντια στην Κούβα πάνω από 257 εκατομμύρια δολάρια.

Όσο για τις προσπάθειες όλα αυτά τα χρόνια εξόντωσης του Φιντέλ Κάστρο(υπολογίζονται σε πάνω από 600 οι απόπειρες δολοφονίας του!)κατάντησαν ανέκδοτο, σε σημείο που ο ίδιος ο Φιντέλ πριν μερικά χρόνια δήλωσε:Οι Αμερικάνοι με έχουν «σκοτώσει» τόσες φορές που όταν κάποια στιγμή πεθάνω δεν θα το πιστεύουν ούτε οι ίδιοι!

Αμερικάνικος λαός: Όχι στο εμπάργκο!

Πώς λειτούργησε αυτή η πολιτική στη συνείδηση του ίδιου του Αμερικάνικου λαού; Σύμφωνα με δημοσκόπηση που διεξήχθη το Φλεβάρη του 2012 από την«Angus Reid Public Opinion»το 62% των Αμερικανών τάσσονται υπέρ της ανασύστασης διπλωματικών σχέσεων με την Κούβα, το 57% τάσσεται υπέρ της άρσης των ταξιδιωτικών περιορισμών και το 51% αντιτίθεται στον αποκλεισμό.

Πώς λειτούργησε αυτό το εμπάργκο στη συνείδηση όλων των λαών του κόσμου; Στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, για 20 και πλέον φορές έχει υπερψηφιστεί το σχέδιο ψηφίσματος της Κούβας για την άρση αποκλεισμού που επιβάλλουν οι ΗΠΑ στο νησί. Συνολικά 187 χώρες ψηφίζουν συνεχώς υπέρ της πρότασης της Κούβας, και δυο – τρεις εναντίον: Οι ΗΠΑ, το Ισραήλ και τα Νησιά Μάρσαλ…

Τα αίτια της… έχθρας

Ποια τα αίτια της έχθρας των Αμερικανών ενάντια στην Κούβα; Τα περιγράφει ο Κάστρο στην εισήγησή του στο 1ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας:

• «Ένα από τα πρώτα μέτρα της Επανάστασης υπήρξε η παραδειγματική τιμωρία των βασικών ενόχων για τα εγκλήματα που έγιναν από τη δικτατορία του Μπατίστα».
• «Δημεύτηκαν χωρίς καθυστέρηση όλα τα παράνομα αποκτημένα υλικά αγαθά που βρίσκονταν στα χέρια των αξιωματούχων του αιματοβαμμένου καθεστώτος».
• «Ο παλιός στρατός που είχε καταπιέσει σκληρά το λαό, διαλύθηκε και οι αρμοδιότητες που αντιστοιχούν στις ένοπλες δυνάμεις, μεταβιβάστηκαν στον ένδοξο Επαναστατικό Στρατό, που, όπως έλεγε ο Καμίλιο Σιενφουέγκος: "Ηταν ο λαός, ντυμένος τ' αμπέχονο"».
• «Η δημόσια διοίκηση ξεκαθαρίστηκε από τα στοιχεία που είχαν συνεργαστεί με την τυραννία».
• «Η διεφθαρμένη και πουλημένη ηγεσία των συνδικάτων απομακρύνθηκε και τα δικαιώματα των εργαζομένων αποκαταστάθηκαν».
• «Οι εργάτες που είχαν απολυθεί από τις επιχειρήσεις στην περίοδο της δικτατορίας γύρισαν στις εργασίες τους. Σταμάτησε αμέσως το διώξιμο αγροτών από τη γη».
• «Στις 3 Μάρτη 1959 η Κουβανική Εταιρεία Τηλεφώνων – αμερικάνικο μονοπώλιο - που είχε αναμειχθεί στις βρώμικες υποθέσεις της τυραννίας σε βάρος των συμφερόντων του λαού, μπήκε κάτω από κρατικό έλεγχο».
• «Στις 6 Μάρτη ψηφίστηκε νόμος που μείωσε κατά 50% τα υψηλά ενοίκια που πλήρωνε ο λαός, μέτρο που ξεσήκωσε μεγάλο ενθουσιασμό στον πληθυσμό των πόλεων και δημιούργησε πραγματική αναταραχή στους αστικούς κύκλους».
• «Στις 21 Απρίλη όλες οι πλαζ της χώρας κηρύχτηκαν ελεύθερες για τη χρήση του λαού και καταργήθηκαν έτσι τα προνόμια και οι μισητές διακρίσεις που είχε επιβάλει η αστική τάξη σε πολλούς από αυτούς τους τόπους αναψυχής».
• «Στις 17 Μάη ψηφίστηκε η πρώτη Αγροτική Μεταρρύθμιση. Αυτό το αποφασιστικό, αναγκαίο και δίκαιο μέτρο, μας έβαλε άμεσα αντιμέτωπους όχι μόνο με την ντόπια ολιγαρχία, αλλά και με τον ιμπεριαλισμό, γιατί πολλές αμερικάνικες επιχειρήσεις είχαν στην ιδιοκτησία τους πελώριες εκτάσεις με τα πιο γόνιμα εδάφη της χώρας, κυρίως φυτεμένες με ζαχαροκάλαμο».
• «Στις 20 Αυγούστου 1959 μειώθηκε η τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος και μπήκε έτσι τέρμα στην ασυδοσία ενός αλλού τεράστιου αμερικανικού μονοπωλίου».
• «… η επανάσταση από τις πρώτες κιόλας μέρες καταπιάστηκε με τη φοβερή μάστιγα της ανεργίας κι έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στον αγώνα για βελτίωση των αθλίων συνθηκών που επικρατούσαν, στην Παιδεία και στη λαϊκή Υγεία. Χιλιάδες δάσκαλοι στάλθηκαν στην ύπαιθρο, ενώ στις πιο απόμακρες γωνιές της χώρας μας άρχισαν να χτίζονται πολυάριθμα νοσοκομεία».
• «Σε σύντομο χρονικό διάστημα άρχισε με επιτυχία το έργο της εξάλειψης των τενεκεδοσυνοικιών που τόσο πλατιά διάδοση έχουν στις μεγάλες πόλεις της Λατινικής Αμερικής».
• «…οι ΗΠΑ σταμάτησαν τις εμπορικές τους πιστώσεις. Αυτό είχε σημαντική αρνητική επίδραση στις απαραίτητες για τη χώρα εισαγωγές. Έτσι, η Επανάσταση αναγκάστηκε να πάρει αυστηρά μέτρα οικονομίας. Αυτό όμως δεν το έκανε σε βάρος των φτωχών στρωμάτων του πληθυσμού, όπως γίνεται στον καπιταλιστικό κόσμο. Σταμάτησαν οι εισαγωγές των περιττών ειδών και καθιερώθηκε ισότιμη κατανομή των βασικών προϊόντων. Αυτό ήταν ένα από τα πιο δίκαια, ριζικά και αναγκαία μέτρα που πήρε η Επανάσταση, η οποία είχε μπροστά της έναν απελπισμένο αγώνα επιβίωσης». (Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 1976).

Η Κούβα τα κατάφερε! 

Οι ΗΠΑ, επομένως είχαν κάθε λόγω να εξαπολύσουν αυτόν τον - με όλα τα μέσα - υπερπεντηκονταετή τους πόλεμο εναντίον της Κούβας. Αλλά η Κούβα τα κατάφερε. Και στάθηκε στα πόδια παρά την τεράστια δοκιμασία που υπέστη μετά τις εξελίξεις του 1990 με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης.       

Σήμερα, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η Κούβα έχει «ένα από τα πιο αποτελεσματικά εκπαιδευτικά συστήματα στον κόσμο, όπως αυτά της Φινλανδίας, της Σιγκαπούρης, της Σαγκάης, της Δημοκρατίας της Κορέας, της Ελβετίας, της Ολλανδίας και του Καναδά».

    Η Κούβα διαθέτει ένα από τα πιο ολοκληρωμένα συστήματα Παιδείας, Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας. Η Παγκόσμια Τράπεζα, αναφέρει: «Η Κούβα είναι διεθνώς αναγνωρισμένη για τα επιτεύγματά της στους τομείς της εκπαίδευσης και της υγείας (...) Από την Κουβανική Επανάσταση το 1959 και μέχρι σήμερα, η χώρα έχει δημιουργήσει ένα σύστημα κοινωνικής πρόνοιας που εγγυάται την δωρεάν πρόσβαση όλων των πολιτών της στην εκπαίδευση και στην υγειονομική περίθαλψη (...). Άλλο επίτευγμα του νησιού είναι η εξάλειψη ορισμένων ασθενειών, η προσφορά ασφαλούς νερού και διάφορα άλλα βασικά για τη δημόσια υγεία. Η Κούβα έχει έναν από τους χαμηλότερους δείκτες σε ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας στην περιοχή και έναν από τους μεγαλύτερους σε προσδόκιμο ζωής» («Καθημερινή», 16/11/2014).

Πριν την Επανάσταση

Πριν την Επανάσταση στην Κούβα, στο καπιταλιστικό φασιστικό κράτος υπό την δεσποτεία του δικτάτορα Μπατίστα, η εικόνα ήταν η εξής:         

• Πληθυσμός:  6,5 εκατομμύρια. Προσδόκιμο ζωής 54 χρόνια. Παιδική θνησιμότητα στο 66  τοις χιλίοις, δηλαδή 66 παιδιά στα χίλια μέχρι δώδεκα ετών.
• Οικονομία: Το 100/% της γης ανήκε σε φεουδάρχες. Το 90/% της παραγωγής ζαχαροκάλαμου στην εταιρεία «Μπακάρντι». Το 90% της παραγωγής,φρούτων και λαχανικών στην «Γιουνάιτεντ Φρούιτ Κόμπανι».
• Το πετρέλαιο, η ενέργεια, το ηλεκτρικό και το χρωμονικέλιο στις «ΕΣΣΟ», «ΙΤΤ», «ΕΛΚΕΥ» και Αμερικάνικες εταιρείες.
• Τα αεροδρόμια, τα λιμάνια, τα μέσα μεταφοράς και οι τράπεζες επίσης ανήκαν σε αμερικάνικες εταιρείες.
• Οι άστεγοι ή οι στεγασμένοι σε απάνθρωπες συνθήκες χωρίς νερό, ρεύμα και αποχέτευση ήταν το 70% του πληθυσμού,τόσο στις πόλεις ,όσο  και στην ύπαιθρο. Η χώρα ήταν μια τεράστια τενεκεδούπολη.
• Οι ασθένειες ,όπως φυματίωση, δάγγειος πυρετός, μηνιγγίτιδα, πολιομυελίτιδα, θέριζαν κυρίως τις μικρές ηλικίες. Πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη δεν υπήρχε παρά μόνο σε αυτούς  που μπορούσαν να πληρώσουν.

Μετά την Επανάσταση

Μετά την Επανάσταση η φεουδαρχική ιδιοκτησία οργανώθηκε σε συνεταιρισμούς σοσιαλιστικής βάσης. Οργανώθηκε ένας τεράστιος έρανος σε όλη τη χώρα όπου συνεισέφεραν όσοι είχαν, για την εξαφάνιση των παραγκουπόλεων και το κτίσιμο νέων σύγχρονων για την εποχή πολυκατοικιών για να μην μείνει κανείς άστεγος. Έτσι εξάλειψαν μια για πάντα τις παράγκες από την  χώρα.

    Το ίδιο διάστημα επιτεύχθηκε ο στόχος για την εξάλειψη του αναλφαβητισμού. Μέσα σε αντίξοες συνθήκες οι νέοι σπουδαστές, φοιτητές και δάσκαλοι δίδαξαν γραφή και ανάγνωση σε πάνω από 2.000.000 αναλφάβητους.

    Παρότι οι εξελίξεις του ’90 επέφεραν μια δεκαετία μεγάλων θυσιών  για τον λαό της, σήμερα η Κούβα, σε σύγκριση με την προ Επανάστασης περίοδο έχει καταφέρει:

• Να διπλασιάσει τον πληθυσμό της. Το προσδόκιμο ζωής έχει ανέλθει στα 78 χρόνια. Η παιδική θνησιμότητα έχε κατρακυλήσει στο 4,3 τοις χιλίοις, κάτω ακόμη και από τα όρια της ΕΕ.
• Το 90% των αναγκών τους σε φάρμακα και εμβόλια οι Κουβανοί τα παράγουν οι ίδιοι. Παιδικές ασθένειες και ασθένειες που στοιχειώνουν ακόμη τον Τρίτο Κόσμο, έχουν εξαφανιστεί. Το αγαθό της υγείας με υπερσύγχρονες υποδομές και  διαγνωστικά μηχανήματα προσφέρεται εντελώς δωρεάν στους Κουβανούς πολίτες. Η Κούβα είναι στις πρώτες θέσεις στον κόσμο στην αντιμετώπιση του καρκίνου, της καρδιολογίας, των μεταμοσχεύσεων οργάνων και της νεφρολογίας.
• Η Παιδεία είναι  έτσι οργανωμένη σε όλες τις βαθμίδες όπου ο γονιός δεν σπαταλάει ούτε ένα σεντς για την μόρφωση των παιδιών του. Η κατώτερη και η μέση βαθμίδα είναι ολοήμερη στην Κούβα, στο σχολείο τα παιδιά θα πάρουν το πρωί το γάλα που πρέπει, το δεκατιανό τους και το μεσημεριανό τους. Στο ολοήμερο σχολείο θα ασχοληθούν με τον αθλητισμό, την μουσική τον χορό, τις ξένες γλώσσες. Η μεταφορά τους γίνεται δωρεάν με τα σχολικά λεωφορεία. Η Κούβα είναι η χώρα της Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής με τον υψηλότερο δείκτη στην Ανάπτυξη της Εκπαίδευσης (IDE), σύμφωνα με την παγκόσμια έκθεση της UNESCO «Εκπαίδευση για όλους». Ο δείκτης της Κούβας ήταν 0,983, ανώτερος ακόμα και από τον αντίστοιχο των ΗΠΑ. Η έκθεση της Unesco αναγνώρισε το 2011 ότι η Κούβα κατέχει το πιο υψηλό μορφωτικό επίπεδο της Καραϊβικής και την κατατάσσει 14η στον κόσμο.

«Patria o muerte»!

Το Κουβανικό σοσιαλιστικό κράτος στα 55 χρόνια της ύπαρξης του, χωρίς ποτέ να κάνει έκπτωση στο διεθνιστικό του χρέος, πορεύτηκε και κέρδισε τη ζωή κάτω από το σύνθημα «Πατρίδα ή θάνατος» («Patria o muerte»). Έδωσε κάτω από ανείπωτες συνθήκες τη μάχη για το συνολικό όφελος και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής σε όλους τους τομείς και για κάθε Κουβανό πολίτη. Και την κέρδισε!

    Στα εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους στον κόσμο που δεν ξέρουν γράμματα, στα εκατομμύρια παιδιά στον κόσμο που δεν έχουν εκπαίδευση ή υφίστανται την παιδική εργασιακή εκμετάλλευση, στα εκατομμύρια ανθρώπους που δεν έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, στα εκατομμύρια ανθρώπους στον κόσμο που δεν έχουν πρόσβαση σε νερό και υποδομές υγιεινής, στα εκατοντάδες εκατομμύρια άνεργων και ανασφάλιστων στο κόσμο, κανείς δεν ζει στην Κούβα. Τα θύματα φυλετικού, θρησκευτικού ή κάθε άλλου είδους ρατσισμού στην Κούβα είναι μηδέν.

Το τι θα ακολουθήσει μετά την προχτεσινή ιστορικής σημασίας ανακοίνωση για την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων των ΗΠΑ με την Κούβα είναι κάτι που θα το δούμε. Ένα είναι σίγουρο. Κι αυτό είναι το μήνυμα του κουβανικού λαού προς όλο τον κόσμο:

Η Κούβα έφτασε ως εδώ όρθια! Στάθηκε στα πόδια της χωρίς να προσκυνήσει! Χωρίς να γονατίσει! Χωρίς να υποταχθεί! Χωρίς να ταπεινωθεί! Με το λαό της (τον εξοπλισμένο λαό της) να μην εγκαταλείπει ούτε μια στιγμή, ακόμα και στις πιο δύσκολες συνθήκες, την αξιοπρέπεια και το δικαίωμά του να αποφασίζει αυτός για τη ζωή του και για τη χώρα του!

Σύντομο υπόμνημα στο ποίημα «Μαρέα» του Νίκου Καββαδία

[Ακούστε το ποίημα εδώ σε μελοποίηση Θάνου Μικρούτσικου και εκτέλεση Γιάννη Κούτρα και Χρίστου Θηβαίου.

Εδώ μπορείτε να διαβάσετε το ανάλογο υπόμνημά μας στο ποίημα «Καφάρ» και εδώ στο «Καραντί»]

«Είναι αξιοπερίεργο», γράφει χαριτωμένα συνάδελφος blogger, «πως ενώ δεν καταλαβαίνεις σχεδόν ούτε μια λέξη, δεν βγάζεις ένα νόημα, [το ποίημα «Μαρέα»] σε πιάνει…».

Πρόκειται πράγματι για ένα από τα συμβολικότερα, κρυπτικότερα ποιήματα του Καββαδία, ένα bricolage ναυτικών όρων, αστρονομικών (και αστρολογικών) υπαινιγμών, ανθρωπωνυμίων, τοπωνυμίων, εικόνων και πυρηνικών περιγραφών της ζωής σ’ ένα καράβι που φαίνεται να ταξιδεύει διηνεκώς· ένα κατά τα φαινόμενα άτακτο, πλην νευρώδες, σύρμα αναφορών (η συφιλιδική ataxie locomotrice του στ. 5 σχεδόν περιγράφει την κίνηση των στίχων σ’αυτό το ποίημα!), που υποκρύπτει, όπως συχνά στον Καββαδία, την αχνή υποψία μιας ερωτικής ιστορίας. Αυτή η ιστορία νιώθουμε ότι παλεύει να ειπωθεί, είναι στιγμές που πάει να ξεδιπλωθεί πιο ξεκάθαρα, αλλά πάντοτε ακυρώνεται και παραμένει θολός υπαινιγμός.

Όπως αλλού έτσι και στο «Μαρέα», το ποίημα στοιχειώνει μια φευγαλέα γυναικεία μορφή, προς την οποία το ποιητικό Εγώ απευθύνεται σε δεύτερο πρόσωπο (από τα χείλια σου… το κορμί σου…) και προς την οποία στρέφει το ποίημα και τον εαυτό του. Αυτή τη γυναικεία μορφή το ποιητικό Εγώ την ακολουθεί, όπως ο Αλντεμπαράν ακολουθεί αενάως (αλλά δεν φτάνει ποτέ) την Πούλια (Πλειάδες) στον αστερισμό του Ταύρου. Το ποιητικό Εγώ τρόπον τινά ταυτίζεται με τον Αλντεμπαράν, τον «ξελογιασμένο» (βλ. σχόλιο στον στ. 1).

«Μαρέα» (ιταλ. marea) είναι η παλίρροια, η περιοδική άνοδος και κάθοδος του νερού. Στο ποίημα αντιπαρατίθενται συνεχώς εικόνες απαρασάλευτης σταθερότητας αφενός και εικόνες αταξίας, απόκλισης και αποσυντονισμού αφετέρου· εικόνες, από τη μια, μιας πορείας που διαιωνίζεται ατέρμονη στον ίδιο αδιαφοροποίητο ρυθμό, σαν την κίνηση των άστρων στον ορίζοντα ή σαν τον κύκλο του νερού, και ενός ταξιδιού με συγκεκριμένο προορισμό στον οποίο όμως δεν θα φτάσει ποτέ, εφόσον ο προορισμός τελεί κι αυτός σε αέναη (μετα)κίνηση («τη νύχτα οι ναύτες κυνηγάνε το φεγγάρι»), σε βαθμό που εξουδετερώνει το ίδιο το ταξίδι, το οποίο τελικά χάνει και τον προσανατολισμό και τη σκοπιμότητά του («και την ημέρα ταξιδεύουνε στ’ αστεία»).

Το ποίημα συμπεριλήφθηκε στο «Πούσι» (1947), τη δεύτερη ποιητική συλλογή του Νίκου Καββαδία μετά το «Μαραμπού» (1933).

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

1. Αλ(ν)τεμπαράν: άλλως Λαμπαδίας, Alpha Tauri ή Νότιος Οφθαλμός του Ταύρου, το φωτεινότερο αστέρι του αστερισμού του Ταύρου. Αλντεμπαράν στα αραβικά είναι «το άστρο που ακολουθεί». Κατά τους Άραβες αστρονόμους ο Αλντεμπαράν (η λέξη εναλλακτικά σημαίνει και «ξελογιασμένος») «ακολουθεί» σαν μαγεμένος  τις Πλειάδες, αστρικό σμήνος του ιδίου αστερισμού, στη νυκτερινή τους διαδρομή.

Η εναλλακτική σημασία της λέξης εμβάλλει στο ποίημα την ερωτική διάσταση. Το ποιητικό Εγώ ακολουθεί κι αυτό μια σκιώδη γυναικεία μορφή, που δεν σωματοποιείται ποτέ κι ας τυγχάνουν επίκλησης τα «χείλια» της και το «κορμί» της. Υπάρχει μόνο ως θύμηση («στοιχειωμένη… σφυρίχτρα») ή, υπαλλακτικά, υλοποιείται στη μορφή της ξύλινης γοργόνας, που «μας πρόδωσε μ’ ένα πνιγμένο του Νορόνα». Τα ίχνη της διακρίνονται επίσης στην πρόοδο της σύφιλης, που αποτελεί συχνά στον Καββαδία το μοναδικό απομεινάρι του έρωτα (βλ. παρακάτω). 

Άποψη του Αλντεμπαράν (από το ιστολόγιο της Νίνας Κουτελάκη)

Πέρα από το ποίημα αυτό του Καββαδία δύο είναι οι άλλες κορυφαίες εμφανίσεις του Αλντεμπαράν στη νεοελληνική λογοτεχνία. Και οι δύο, αν και πολύ διαφορετικές, σχετίζονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με τη θεματική του καββαδιακού ποιήματος:

(α) Στα «Επιφάνεια» του Σεφέρη ο Αλντεμπαράν συνδέεται, όπως και στον Καββαδία, με το ατέρμονο ταξίδι:

Τ᾿ ανθισμένο πέλαγο και τα βουνά στη χάση του φεγγαριού
η μεγάλη πέτρα κοντά στις αραποσυκιὲς και τ᾿ ασφοδίλια
τὸ σταμνί που δεν ήθελε να στερέψει στο τέλος της μέρας
καὶ τὸ κλειστό κρεβάτι κοντά στα κυπαρίσσια καὶ τα μαλλιά σου
χρυσά· τ᾿ άστρα του Κύκνου κι εκείνο τ᾿ άστρο ὁ Αλδεβαράν.

Κράτησα τη ζωή μου, κράτησα τη ζωή μου ταξιδεύοντας
ανάμεσα στη κίτρινα δέντρα κατὰ τὸ πλάγιασμα της βροχής
σε σιωπηλές πλαγιές φορτωμένες με τα φύλλα της οξιάς,
καμιά φωτιά στην κορυφή τους· βραδιάζει.

(β) Στον «Μεγάλο Ανατολικό» του Α. Εμπειρίκου οι υπόκωφοι ερωτικοί τόνοι του Καββαδία γίνονται έκρηξη σεξουαλικής ενέργειας:

Λυσίκομοι και καλλίμαστοι νεάνιδες, παραδείσιες θυγατέρες, απαλές ως μαγνόλιες, μουνίτσες, μουμούνες, ψωλέττες, άνδρες καυλοπυρέσσοντες, ασπαίροντα σώματα, κραυγές γλυκασμού συνουσιαζομένων, επιφωνήματα λαγνείας, ίμερος, αγαλλίασις, άνωσις, ευφορία, έκστασις, στρόβιλος της ζωής, σπέρμα ορμητικόν εν ευφροσύνη αναβλύζον, παφλασμός κυμάτων, κλαγγή επουρανίων όπλων, αίγαγροι, φάλαινες, κένταυροι, σμήνη κορυδαλλών, μυσταγωγία, οίστρος, πυρ – κίνησις – ενέργεια, έρως ελεύθερος με όλας τας ηδονάς του και ποίησις σπερματική ως λειτουργία του πνεύματος διηνεκής. Αλντεμπαράν! Αλληλούια!

Εξάντας (το παλινώριο, όπως και ο αστρολάβος), υπήρξαν πρόγονοι του εξάντα

2. παλινώριο: άλλως διόπτρα, ναυτικό όργανο προσανατολισμού, με το οποίο εντοπίζεται τοαζιμούθιο του ήλιου, με βάση την κλίση και το πλάτος του ήλιου ανάλογα με την ώρα της ημέρας και την ημερομηνία.

Το παλινώριο τοποθετεί με ακρίβεια το ποίημα και τον ποιητή στον χώρο και τον χρόνο. Την ίδια λειτουργία επιτελούν και τα τοπωνύμια: αν και επιλέγονται χωρίς αυστηρή γεωγραφική λογική, εντούτοις συνθέτουν τον νοητό χάρτη του ταξιδιού. Αυτή όμως η αίσθηση του εντοπισμού, της ακριβούς κατεύθυνσης και της σχεδιασμένης πορείας γρήγορα – στην αμέσως επόμενη φράση – θα ανατραπεί. 

κάρτες: ιταλ. carte, οι τριάντα δύο ανεμόκομβοι του ανεμολογίου, ένα ακόμη εργαλείο προσανατολισμού, αυτή τη φορά προσαρμοσμένο στην πυξίδα ή στον χάρτη (βλ. εδώ με φωτογραφία και εδώ με τοποθέτηση και των ανέμων). Το ανεμολόγιο της πυξίδας δείχνει σταθερά τον βορρά ακόμη και όταν το πλοίο γέρνει.

Στο ποίημα, όμως, τονίζεται το αντίθετο, η απόκλιση, η απώλεια του σταθερού μαγνητικού βορρά (το παλινώριο «γέλασε» τον Αλντεμπαράν). Η αέναη πορεία του Αλντεμπαράν, που ακολουθεί με απαρασάλευτη σταθερότητα τις Πλειάδες, ανατρέπεται, και τα αξιόπιστα ναυτικά όργανα, που οδηγούν τους ναυτικούς στους ωκεανούς, καθίστανται όργανα αποπροσανατολισμού. Το πρώτο δίστιχο εισάγει κρυπτικά ένα γνωστό καββαδιακό θέμα: την άπιαστη επιδίωξη (ή καταδίωξη) του αντικειμένου του πόθου, αλλά και την αίσθηση της ζάλης, της σύγχυσης, την εντύπωση ότι έχεις χαθεί· παράβαλε από τη Βάρδια:

Πάρε με από το χέρι να μου δείξεις τον κόσμο. Ο μεγάλος χάρτης σχισμένος. Η γεωγραφία χαμένη ανάμεσα σε άχρηστα βιβλία. Ο εξάντας δίχως φακούς. Τους βγάλαμε για ν’ ανάψουμε τσιγάρα. Σπασμένο το παλινώριο. Η ρίγλα ζαβωμένη. Το βελόνι της πυξίδας τρελάθηκε και τρεκλίζει. Την μπαρκέτα την έκοψε κυνηγός, μπορεί και σκυλόψαρο. Μετζαρόλι; μα ο άμμος δεν βολεί να περάσει. Ας μετρήσουμε τον ήλιο με τα δάχτυλα. Ποιόν απ’ όλους;

3. στης προβολής … τους χάρτες: προβολή ονομάζεται η αναπαράσταση της καμπύλης επιφάνειας της γης στην επίπεδη επιφάνεια του χάρτη.

4. του Chagall άλογα: Marc Chagall (Σαγκάλ), Γάλλος ζωγράφος ρωσοεβραϊκής καταγωγής, από τους πρώτους εκπροσώπους του μοντερνισμού στην τέχνη (1887-1985). Πίνακες του Chagall με άλογα μπορείτε να δείτε εδώ,εδώ, εδώ, εδώ και εδώ. Σε όλα αυτά τα δείγματα τα άλογα είναι φανταστικές, πολύχρωμες, παραδεισένιες μορφές. Η μοντερνιστική απόδοση, ειδικά στους κυβιστικούς πίνακες, όπως αυτός, καθιστά το μοτίβο ακόμη πιο ονειρικό και μυθικό.

τσίρκο του Seurat: Georges Seurat (Σερά), Γάλλος μεταϊμπρεσσιονιστής ζωγρἀφος (1859-1891). Δέστε τον πιο διάσημο πίνακά του (Un dimanche après-midi à l’Île de la Grande Jatte), εδώ. Το «Τσίρκο» είναι ο τελευταίος πίνακας που φιλοτέχνησε στη ζωή του ο Seurat και ο μόνος που φυλάσσεται σήμερα στο Λούβρο. Είναι μισοτελειωμένος.  Ανάλυση του πίνακα μπορείτε να βρείτε εδώ.

Και αυτή η εικόνα, το «Τσίρκο» του Σερά, όπως και πολλά από τα «άλογα» του Chagall, είναι εικόνα έντονης κίνησης και χρωμάτων. Η όραση των ναυτικών είναι αλλοιωμένη· στα μάτια τους οι γεωγραφικές θέσεις του χάρτη μετατρέπονται σε πολύχρωμες, ονειρικές, απατηλές εικόνες. Διερωτάται κανείς αν η εμπειρία που περιγράφει εδώ ο ποιητής είναι η παραζάλη των ναρκωτικών ή αν αναφέρεται στις παραισθήσεις που συχνά προκαλεί η σύφιλη στο τελικό της στάδιο (βλ. σχόλιο στον στ. 5). 

Η πρώτη έκδοση της συλλογής «Πούσι» (1947)

5. πυξίδα γέρικη: άλλη μια εικόνα που συντείνει στην αίσθηση του αποπροσανατολισμού.

ataxie locomotrice: ιατρικός όρος που δηλώνει ασθένεια του νευρικού συστήματος (locomotor ataxia), η οποία προκαλεί απώλεια του ελέγχου των κινήσεων. Σύνηθες σύμπτωμα της θανατηφόρου πια τριτογενούς σύφιλης. Κατά την προσφιλή συνήθεια του Καββαδία η εξωτική ξενική φράση γράφεται με λατινικούς χαρακτήρες και δημιουργεί απροσδόκητη σταυρωτή ομοιοκαταληξία με την κοινή ελληνική λέξη «τρεις» στον μεθεπόμενο στίχο (πρβλ. νερά-Seurat).

Η σύφιλη, η γνωστή κατάρα των ναυτικών (αλλού «μαλαφράντζα«), συνδέεται εδώ με το θέμα της σύγχυσης που κυριαρχεί στο ποίημα. Προφανώς εφάπτεται λοξά και με την κρυμμένη ερωτική ιστορία – υποψία που μάλλον ενισχύεται από το γεγονός ότι στον αμέσως επόμενο στίχο εισάγεται για δεύτερη φορά το ερωτικό Εσύ. Συχνά στον Καββαδία άλλωστε η απώλεια του ερωτικού αντικειμένου συνοδεύεται από ένα «θυμητάρι» που επιμένει, μια αγιάτρευτη αρρώστια του έρωτα. 

6. στοιχειωμένη…σφυρίχτρα: στοιχειωμένη, καθώς μάλλον αποτελεί θλιβερό κατάλοιπο μιας παλιάς ερωτικής περιπέτειας.

7. κόντρα γέφυρα: το σημείο στο πλοίο όπου βρίσκονται η πυξίδα και το τιμόνι.

προσμένατε κι οι τρεις: από το «βλέπαμε» του στ. 3 ο ποιητής μεταβαίνει εδώ απροσδόκητα σε ένα απροσδιόριστο β΄ πληθυντικό. Οι «τρεις» μάλλον είναι η γέρικη πυξίδα, η στοιχειωμένη σφυρίχτρα και η σύφιλη, οι μοναδικοί πια σύντροφοι του ποιητικού Εγώ στο μοναχικό του ταξίδι.

8. να λύσει το άστρο του Αλμποράν η χαρτορίχτρα: σκοτεινός στίχος. Η νήσος του Αλμποράν (Isla de Alborán) είναι μικρή ισπανική νησίδα στη Μεσόγειο, στη θάλασσα μεταξύ Ισπανίας και Μαρόκου, ανατολικά του Γιβραλτάρ, που λειτουργούσε ως στρατιωτικό φυλάκιο και ως φάρος («το άστρο του Αλμποράν»). Ενδεχομένως η ταύτιση του Αλμποράν με τη μυθική ομηρική Ωγυγία, την πατρίδα της Καλυψώς, να υποβάλλει και πάλι, μαζί με την εικόνα της χαρτορίχτρας μάγισσας, την έννοια της ακαταμάχητης γυναίκας που μαγεύει και παγιδεύει – όπως η περίφημη Fata Morgana του ομότιτλου ποιήματος από το Τραβέρσο (1975), ταυτόχρονα το αρχέτυπο της πλανεύτραςαλλά και φυσικό φαινόμενο (οφθαλμαπάτη). Το «λύνω» θα μπορούσε να υποδηλώνει ειρωνικά, με τρόπο διττό, τόσο το «λύνω τους κάβους» (αναχωρώ: από τον μαγεμένο χρονοτόπο του χαμένου έρωτα όμως ο ποιητής δεν αναχωρεί ποτέ) όσο και το «λύνω τα μάγια» (επίσης τα μάγια δεν λύνονται ποτέ).

Προσμένατε να σας λύσει τα μάγια η χαρτορίχτρα μάγισσα, ώστε κι εσείς να λύσετε τους κάβους, αλλά αυτό δεν μπορεί να συμβεί: η βασανιστική ανάμνηση της ερωτικής εμπειρίας παραμένει ακλόνητη, μόνιμη και αγιάτρευτη, αρρώστια που σκοτώνει σιγά-σιγά, όπως ακριβώς η σύφιλη. Η πεισματική επιμονή της σύφιλης αντιπαραβάλλεται με την κινητική αταξία που προκαλεί! Αυτό το γαϊτανάκι – κίνηση/ακινησία, ταξίδι/στασιμότητα, ατέλειωτη πορεία/κόλλημα – είναι το βασικό leitmotiv αυτού του ποιήματος. 

Η επόμενη στροφή συνδυάζει μια βινιέτα από τη ζωή του καραβιού (οι σοδομίτες θερμαστές από το Μαρόκο) με μια ακόμη εικόνα του νυχτερινού ουρανού. Χαρακτηριστικό της τελευταίας εικόνας είναι η σύνδεση του Βορρά και του Νότου, που «παντρεύονται», συνδέονται, από τους κομήτες, οι οποίοι βάφουν πορφυρό τον νυχτερινό ουρανό. Πέρα από τη γραφικότητα της εικόνας και την επανάληψη για μια ακόμη φορά της ιδιαίτερης σύνδεσης του ναυτικού με τα στοιχεία και τα ουράνια σώματα (παράγοντες επιβίωσης για τον ίδιο και όχι φυσικά κοσμήματα), η αναφορά δημιουργεί επίσης την εντύπωση ότι το καράβι διατρέχει την υφήλιο – μια ακόμη τεχνική με την οποία το ταξίδι αυτού του πλοίου διαιωνίζεται στο άπειρο του χώρου και του χρόνου. 

9. της τραμουντάνας τ’ άστρο: «τραμουντάνα» από το trans-montana, είναι ο βορράς, το σημείο που κείται πέραν των ορέων, δηλαδή των Άλπεων. Το άστρο της τραμουντάνας είναι ο πολικός αστέρας, το άλφα (δηλαδή και πάλι το πιο λαμπρό αστέρι, όπως ο Αλντεμπαράν) της Μικρής Άρκτου. Επανέρχεται η ιδέα του σταθερού προσανατολισμού με οδηγό τους αστερισμούς και τα σημεία του ορίζοντα.

Η προμετωπίδα του Γιάννη Τσαρούχη στην έκδοση της συλλογής «Πούσι» από τον οίκο Άγρα

τ’ άστρα του Νοτιά: τα αστέρια που συναπαρτίζουν τον Σταυρό του Νότου.

11. Mazagan: λιμάνι του Μαρόκου στην ακτή του Ατλαντικού (γνωστή σήμερα ως El Jardida). Δεν είναι σαφής η σκοπιμότητα της λεπτομέρειας ότι οι Μαροκινοί αυτοί θερμαστές είναι σοδομίτες (ομοφυλόφιλοι), αλλά μάλλον εντάσσεται στις ρεαλιστικές πινελιές εκείνες οι οποίες, μέσα στο συμβολικό περίγραμμα του ποιήματος, διαγράφουν τον βίο και την πολιτεία των ναυτικών στο καράβι τις ατέλειωτες μέρες και νύχτες του πλου.

12. του Σέσωστρη την κόρη: Σκοτεινή αναφορά. Σέσωστρις αποκαλείται θρυλικός βασιλιάς της Αιγύπτου, τον οποίο αναφέρει ο Ηρόδοτος στην Ἱστορίην (2.102-11) και τον οποίο ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (1.53-9) θεωρούσε κοσμοκατακτητή. Το όνομα Σέσωστρις έφεραν τρεις τουλάχιστον Φαραώ. Από την άλλη, «Σέσωστρις, η μάγισσα από το Εκβάτανα» είναι το θηλυκό όνομα που λαμβάνει ο χαρακτήρας Mr. Scogan στο μυθιστόρημα του Aldous Huxley Crome Yellow, όταν παριστάνει τη μάγισσα στο πανηγύρι. Στην Έρημη Χώρα του Eliot ο χαρακτήρας αυτός του Huxley μετατρέπεται στη Madam Sosostris, που είναι ικανότατη στην ανάγνωση τωνχαρτιών ταρώ. Το πρώτο χαρτί που εξηγεί («λύνει»;) στο ποίημα του Eliot η Madam Sosostris είναι «ο πνιγμένος ναύτης της Φοινίκης», ενώ το μήνυμά της λίγο παρακάτω είναι σαφές: «Fear death by water».

Η πιθανότητα να υπαινίσσεται εδώ ο Καββαδίας τον Eliot – και μ’ αυτό τον τρόπο να υφαίνει ποιητικά τη μοίρα των ναυτικών που παίζουν τη ζωή τους κορώνα-γράμματα και που πιθανότατα θα καταλήξουν πνιγμένοι στον βυθό – δεν είναι, νομίζω, σ’ αυτό το βαθιά μοντερνιστικό ποίημα, αμελητέα. Η εικόνα του πνιγμού εμφανίζεται ρητά και αγχωτικά τόσο στην επόμενη («ένα πνιγμένο του Νορόνα») όσο και στη μεθεπόμενη στροφή («πνιγμένου δαχτυλίδι»).

Δείγμα «πλωριάς γοργόνας»

13. ξύλινη…γοργόνα: πρόκειται για την «πλωριά γοργόνα» που αναφέρει ο Καββαδίας στην «Αρμίδα«, χαρακτηριστικό διακοσμητικό στοιχείο της πλώρης των παλαιών ιστιοφόρων. Καθώς το ιστιοφόρο ανεβοκατεβαίνει στο νερό, η γοργόνα δίνει την εντύπωση ότι «βουτά». Εδώ «παίρνει παράξενες ανάσες», σαν να ζωντανεύει παραδόξως, καθώς η ξύλινη γοργόνα που «μας πρόδωσε» αποτελεί μια ακόμη υπόσταση του φευγαλέου αντικειμένου του πόθου.

15. Σαργάσσες: η θάλασσα των Σαργασσών στον Βόρειο Ατλαντικό. Περιβόητη για την άπνοιά της και τις τεράστιες ποσότητες φυκιών, που μαζεύονται και ακινητοποιούν τα ιστιοφόρα, έτσι ώστε να αποτελεί τον φόβο και τον τρόμο των ναυτικών.

Συνεχίζεται ο ίδιος ποιητικός ρυθμός: εικόνες κίνησης και έντασης, ορίζοντες ανοικτοί και διάπλατοι από τη μια· στασιμότητα, κόλλημα, ακινησία και σήψη από την άλλη. 

16. μ’ ένα πνιγμένο του Νορόνα: μάλλον πρόκειται για το αρχιπέλαγοςFernado de Noronha στη Βραζιλία. Με τη χρήση εξωτικών τοπωνυμίων, τα οποία σχηματίζουν μάλιστα απροσδόκητες ομοιοκαταληξίες, ο Καββαδίας συντάσσει νοητούς ποιητικούς χάρτες.

17. καραντί: φουσκοθαλασσιά, που προκαλεί αστάθεια στο πλοίο, ακόμη και μετά το τέλος της θαλασσοταραχής, ακόμα δηλαδή και όταν η προφανής αιτία της ανισορροπίας έχει εκλείψει. Ακούστε μελοποιημένο το ομότιτλο ποίημα.

στεριανή ζάλη: βλ. το ομότιτλο ποίημα. Η μοίρα του ναυτικού είναι να νιώθει τόσο εκτός τόπου στη στεριά όσο μαραζώνει από νοσταλγία στη θάλασσα, βλ. το ακόλουθο απόσπασμα από τη Βάρδια, στο οποίο μάλιστα χρησιμοποιείται η φράση «το πιο δύσκολο ταξίδι», που ανακαλεί τον επόμενο στίχο στο ποίημά μας (σ. 99):

Ζαλίζομαι στη στεριά. Το πιο δύσκολο ταξίδι, το πιο επικίνδυνο, το ‘καμα στην άσφαλτο, από το σύνταγμα στην Ομόνοια. Έχω ξεράσει πάνω στο Λίβανο, όπως οι στεριανοί σε μελτέμι.

Εδώ η ζάλη στη στεριά συντονίζεται με τον ίλιγγο που προκαλεί το καραντί. Και στις δύο περιπτώσεις το έδαφος είναι φαινομενικά σταθερό, αλλά σε αυτή ακριβώς τη βάση είναι που ο ναυτικός, από τη φύση του ασταθής και φευγαλέος, κλονίζεται περισσότερο.

18. χελιδονόψαρα: αυτού του είδους οι «υβριδικές» υπάρξεις είναι χαρακτηριστικά παράλληλα του ιδίου του ναυτικού.

πνιγμένου δακτυλίδι: επανέρχεται ο βραχνάς του πνιγμού.

20. του Μαγγελάνου οι παπαγάλοι: οι πηγές αναφέρουν τον θαυμασμό και την απορία του Μαγγελάνου (Fernão de Magalhães), για τον τεράστιο αριθμό παπαγάλων που συνάντησε ειδικά στη Βραζιλία, αλλά και για το γεγονός ότι οι ιθαγενείς επιχειρούσαν να ανταλλάξουν τους εξωτικούς αυτούς παπαγάλους με διάφορα μπιχλιμπίδια που είχαν στην κατοχή τους οι Ευρωπαίοι.

«Το δυσκολότερο ταξίδι του ναυτικού» είναι αναμφισβήτητα οι απόπειρές του να προσαρμοστεί στον κόσμο της στεριάς. «Οι παπαγάλοι του Μαγγελάνου» που «κυβερνάν» αυτό το ταξίδι – ως μετωνυμία μάλλον εδώ των επαφών του Μαγγελάνου με τους ιθαγενείς, των επαφών δηλαδή ανάμεσα σε δύο εντελώς αταίριαστες συνομοταξίες ανθρώπων – πιθανώς παραπέμπουν στη ματαίωση που βιώνει μοιραία και αναπότρεπτα ο ναυτικός προσπαθώντας να συμβιώσει και να επικοινωνήσει με τους στεριανούς. Προϊόν αυτής της ματαίωσης είναι η «στεριανή ζάλη».

21. η καραβίσια σκύλα:σταθερή παρουσία στα ιστιοφόρα. Η σκύλα αυτή, όπως και διάφορα άλλα κατοικίδια, αναπτύσσει ιδιάζουσα, σχεδόν ερωτική σχέση με τον ναυτικό, η οποία συνήθως καταλήγει, όπως και τα ανθρώπινά της αντίστοιχα, σε εγκατάλειψη και προδοσία. Παράβαλε τα ποιήματα για τη μαϊμού του ινδικού λιμανιού και τις γάτες των φορτηγών και τα δύο από το Μαραμπού (ακούστε το πρώτο εδώ από τους Αδελφούς Κατσιμίχα και το δεύτερο εδώ από τους Ξέμπαρκους). Πρωτίστως, όπως δηλώνεται στις «Γάτες», τα ζώα αυτά είναι για τους ναυτικούς «σαν μια γλυκιά γυναίκεια συντροφιά».

οσμίζεται ρεστία: ο ακανόνιστος, «βουβός» κυματισμός (άλλως αποθαλασσία, σάλος) από θαλασσοταραχή που συνέβη σε απόσταση. Η ρεστία, ο απόηχος μιας άλλης θαλασσοταραχής, αντιστοιχεί και πάλι με τους κραδασμούς που συνεχίζει να προκαλεί η παλιά ερωτική ιστορία στην ψυχή του ποιητικού Εγώ. Από την άλλη, σύμφωνα με τις δοξασίες των ναυτικών, η ρεστία αποτελεί επίσης προάγγελο κακοκαιρίας: αυτό που προαισθάνεται εδώ η καραβίσια σκύλα είναι ίσως ό,τι περιγράφει ο επόμενος στίχος

22. το νερό που θα καλάρει: το ερωτικό κορμί καλάρει (κάνει νερά)· η ερωτική ιστορία ετοιμάζεται και αυτή να βυθιστεί, να πνιγεί – όπως και το ποιητικό εγώ;

23-24. τη νύχτα… στ’ αστεία: το ποίημα τελειώνει με μια πικρή, ρητή συνειδητοποίηση. Το ταξίδι, το κυνηγητό της Πούλιας από τον Αλντεμπαράν, της φευγαλέας γυναίκας από τον ποιητή, ακόμη και της στεριάς, του λιμανιού, είναι μάταιο.